به کوشش:
مسعود غلامیه
یوسف بیگ باباپور
درآمد:
دورۀ جهانگیر گورکانی، فرزند جلال الدین اکبر گورکانی، ملقّب به نورالدین محمد، پادشاه گورکانی هند (1014-1037ق.) در شبه قارۀ دورۀ شکوفایی هر چه بیشتر زبان و ادب فارسی بود. او خود علاوه بر این که فردی ادیب، هنرمند و دانشمند بود، بلکه در تشویق نویسندگان و سخنوران فارسی زبان و دیگر هنرمندان از همۀ پیشروان، حتی از پدر خود جلال الدین اکبر شاه هم گوی سبقت را ربوده بود و بهترین مناصب و گرانبهاترین نوازشها و صلات خود را بدانها اختصاص می‌داد. طالب آملی، ملک اشعرای دربارش بود و شاعرانی چون عرفی شیرازی، نظیری شیرازی، حیاتی گیلانی، شکیبی اصفهانی، حسن بیگ خاکی شیرازی، حکیم رکنای کاشانی، فغفور گیلانی، صوفی مازندرانی، فسونی یزدی، شاپور تهرانی و اسد قزوینی و دیگران در دربارش به سر می‌بردند. خود نیز گاهی شعر می‌گفت و شعرشناس خوبی بود.
در زمان این پادشاه ادب دوست و ادب پرور تاریخ نویسی و تراجم نگاری فارسی رشد زیادی کرد و گذشته از جهانگیرنامه که باارزش‌ترین اثر تاریخی روزگار اوست، کتب تواریخ و تذکره‌های بسیاری به تألیف درآمدند. از جملۀ تذکره‌های مهم این دوره عرفات العاشقین تقی الدین اوحدی و تذکرۀ میخانۀ عبدالنبی قزوینی و تذکره الشعرای جهانگیرشاهی ملا قاطعی هروی است.
علاقۀ جهانگیر به شعر و شاعران دربار خود و پیش از آن دربار پدرش، به قدری بود که خود به تدوین تذکرۀ کوچکی که هم اکنون پیش روی شما عزیزان قرار دارد، مبادرت نمود. این تذکره حاوی مختصر اطلاعات و نمونه اشعار شاعران دربار اکبرشاهی و جهانگیری است.
ماجرا از این قرار است: سلطان محمد مطربی سمرقندی (966-1040ق) ادیب و شاعر و تذکره‌نویس نامدار ماوراءالنهر در عهد شیبانیان و اشترخانیان بوده، تصمیم می‌گیرد به هند سفر کند و تحفه‌ای شایسته با خویشتن به شاه ادب‌پرور آنجا ببرد. به این نتیجه می‌رسد که بهترین تحفه‌ای که در عین حال سطح دانش او را در نظر حکمران هند نمایان سازد، تذکره الشعراء است. بنا بر این در سال 1034ق. او به شهرهای ماوراءالنهر و بدخشان مسافرت نموده، شرح حال و نمونه اشعار شعرای همعصر خود را تدوین می‌کند و آن را به نام نسخۀ زیبای جهانگیر می‌نامد. مطربی در طول راه چندی در بلخ و کابل توقف نموده، در اوایل سال 1035ق. به پایتخت آن موقع هند، یعنی لاهور وارد می‌شود و در این شهر یک ماه دیگر مشغول تکمیل نمودن تذکرۀ خود می‌شود. در نهایت جهانگیر پادشاه را ملاقات می‌نماید و نسخۀ زیبای جهانگیر را به او تقدیم می‌کند.
این اثر حاوی احوال و نمونه اشعار 292 شاعر است. این کتاب در یک مقدمه، دو سلسله و یک خاتمه است. وقتی جهانگیر تحفۀ مطربی را مطالعه می‌کند، به او پیشنهاد می‌کند که تذکرۀ مختصر خود، موسوم به تذکره الشعرای جهانگیر را که در زمان شاهزادگی خود تدوین نموده بود، بدان الحاق کند. همین واقعه از زبان مطربی چنین بیان شده است: «فرمودند که اخوندی، قرائت تصنیف شما را فصیح خان امروز در پیش ما تمام ساخت. ما آن نسخۀ دلپذیر را «کانّهنّ الیاقوت و المرجان» به مکتوبخان سپردیم تا داخا کتابهای عالی خطالب ما گرداند… اما در خاطر پر انوار ما چنان آمد که نسخۀ جهانگیر از تدوینات ما نیز شرف پذیر گردد. بنابر آن چند ورق از اسامی شعرایی که در ایام پادشاهی والد بزرگوار ما – رحمه الله- بودند و ما آن را در زمان شاهزادگی خود جمع کرده بودیم، چون بسیار موجز بود، لایق چنان دیدیم که داخل تصنیف شما باشد و شما نیز تبرّکاً آن نسخه را لباس اختتام پوشانید، نیکو خواهد بود».(نقل از: مقدمۀ تذکره الشعراء مطربی، ص57-58)
مطربی پیشنهاد جهانگیر را قبول می کند و آن را با عنوان «ذکر شعرایی که در ایام سلطنت جلال الدین محمد اکبر پادشاه غازی در هندوستان بوده‌اند و شهرت داشتند» در خاتمکۀ تذکرۀ خود می‌گنجاند و در آخر آن یاد می‌کند که «تمام شد اسامی که خلیفۀ الهی جمع کرده بودند».
نسخۀ منحصر بفرد نسخۀ زیبای جهانگیر در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا، بخش ایندیا افیس موجود است و اخیراً به طبع رسیده است. اما تذکره الشعرای جهانگیر اوّل بار توسط عبدالغنی میرزایف، در کراچی پاکستان به سال 1976م. از نسخۀ زیبای جهانگیری تفکیک و به همان شکل و ترتیب به چاپ رسید. این چاپ بدون ترتیب الفبایی عیناً از روی همان کتاب اصلی صورت گرفته است که با «غزالی مشهدی» آغاز شده و در «غربتی بخاری» انجام یافته است.
با توجه به اهمیتی که این اثر به عنوان یکی از تألیفات شاهان گورکانان هند دارد، و دیدگاه او را نسبت به زبان و ادب فارسی و علاقۀ او به شاعران دربارشان را نشان می‌دهد، و از طرفی ضمیمه شده این اثر در کتاب مفصل مطربی که آن را گم نموده بود، لذا چاپ مجدّد آن به شکلی متفاوت و البته با ویرایش صحیح و اصلاح برخی اغلاط مطبعی چاپ پاکستان، از روی همان چاپ منتشر می‌شود. تنها تغییراتی که در ارائۀ این متن صورت گرفته، الفبایی نمودن عناوین شاعران و درج شمارۀ ترتیب برای هر کدام است.
والسلام علیکم
* * *
