سیّد احمد حسین زاده[1]
الف. نسخه های خطی «پزشکی»
فهرستواره مشترک نسخههای خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانههای ایران/ تحقیق، گردآوری، تدوین: محمد رضا شمس اردکانی، محمد رضا مخبر دزفولی، فرید قاسملو، محمد صدر. تهران: سبز آرنگ، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران، 1390.
مقدمه
علم پزشکی از آغاز در خدمت بشر بوده و امروزه نیز رجوع به طب سنتی و گیاهان دارویی کانون توجه مراکز علمی پزشکی است. وجود آثار مکتوب علم پزشکی در کشور ما، نمایانگر غنای علمی و فرهنگی است که همواره خاستگاه تمدن، دانش و بزرگواری بوده و خواهد بود. آگاهی از میراث گذشتگان حق مسلّم نسل امروز و آینده است خصوصاً میراثی که به علل مختلف به طور کامل در دسترس نیست. در جامعه امروز ما «تاریخ علم» جایگاه مناسبی ندارد و تحقیقاتی كه در این زمینه انجام می‌شود فاقد برنامهریزی و انسجام است. باید بدانیم که بسیاری از آنچه دیگران به عنوان نوآوری به ما عرضه میکنند، قرنها پیش دانشمندان شهیر ایرانی در شرایط بحرانی زمان خویش به آن علوم دست پیدا کرده بودند که همه در آثار دستنویس آنها به خوبی معلوم و مشهود است. (ولایتی، 1388، مقدمه) كشور ایران مالك یكی از بزرگترین مجموعه‌‌های نسخههای خطی شرق در جهان است و مجموعه فهرستهای نسخههای خطی ایران بدون تردید بزرگترین مجموعه فهرست نسخههای خطی جهان را تشكیل میدهد. حركت بسوی تهیه فهرستهای موضوعی یكی از ضروریّات برای جامعه علمی ایران به ویژه در حوزه علوم انسانی است زیرا میتواند به بازیابی بخشی از تاریخ و فرهنگ و انتقال میراث علمی گذشتگان سرزمین ایران یاری رساند و اندیشمندان را با گنجینههای عظیم و تمدن ساز ایرانیان بیش از پیش آشنا سازد. (جاسبی، 1388، مقدمه)
شناخت آثار گوناگون علم پزشکی و علوم وابسته به آن، لازمه گام نخست پژوهش در این حوزه است. فهرستی از این آثار، بایستگیهایی لازم را دارد تا به گونهای علمی و سازمان یافته پیشینه آن را معرفی کند. فهرستواره حاضر، گنجینهای از نسخههای خطی كتابخانهها و مجموعه‌‌های شخصی داخل ایران است كه در موضوع پزشکی تألیف شدهاند. براساس نظر گردآورندگان این اثر، انتخاب عنوان «فهرستواره» برای این كتاب بدان سبب است كه هیچ ادعایی مبنی بر اینكه كلیه نسخههای خطی مربوط به دانش پزشکی در كتاب حاضر معرفی شده باشند وجود ندارد چون اولاً روزانه شاهد انتشار مقالات و گزارشات متعدد درباره نسخههای خطی هستیم، ثانیاً امكان بروز خطا در گردآوری اطلاعات نسخههای موجود وجود دارد و ثالثاً تعیین مرز برای اختصاص موضوع به نسخههای خطی چند دانشی، بسیار مشكل است. (قاسملو، 1388، ص 4-5)
بررسی پیشینه های اثر
براساس نظر پدیدآورندگان این فهرستواره، تاکنون تصویر روشنی از ارتباط نسخ خطی و دانش پزشکی در مجموعه نسخههای خطی کتابخانههای ایران برقرار نشده است برای مثال، کتاب فهرست نسخ خطی طبی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی که به نظر می‌رسد با جستجوی کلیدواژههای محدود در اطلاعات رایانهای شبکه کتابخانه مجلس به صورت ناقص بدست آمده است (فهرستواره،1390، ص 9). برای شناخت پیشینه فهارس نسخههای خطی پزشکی در کتابخانههای ایران و ضرورت تألیف کتابی در این باره به معرفی چند اثر مرجع در فهرست آثار پزشکی میپردازیم:
– فهرست نسخههای خطی فارسی/ به قلم احمد منزوی که بخش هفتم آن درباره علم پزشکی تألیف شده و عنوان نسخههای خطی فارسی در موضوع پزشکی به ترتیب الفبا سامان یافته است. این اثر در سال 1348 به طبع رسیده است.
– كتابشناسي نسخ خطي پزشكي ايران/ تنظيم و تدوين اكرم ارجح … [و ديگران]؛ زير نظر رضا خاني جزني. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1371، 325 ص. در این اثر حدود هزار و چهارصد عنوان کتاب و رسالههای پزشکی به ترتیب الفبا معرفی شده است. در مقدمه این کتاب آمده است: «… این کتاب را، که یکی از آثار پژوهشی در عرصه تاریخ پزشکی ایران که جزئی کوچک از پیکره طرح پژوهشی «علم در ایران» است پدید آوردهایم». بهترین داوری درباره این کتابشناسی مقایسه فهرستواره حاضر با آن است.
– کتابنامه طب سنتی ایران، محمود نجم آبادی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی ایران، 1374. این اثر مکمل کتاب دیگر مرحوم نجم آبادی به نام فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی و فنون وابسته به آن (تهران: دانشگاه تهران، 1342) است و در آن بیشتر کتاب ها از روی اصل کتابها و معرفی مندرجات و فصول و ابواب آن معرفی شده است.
– فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (جلد نوزدهم). غلامعلی عرفانیان. مشهد: آستان قدس رضوی: 1380. این اثر دربردارنده معرفی و توصیف چهارصد و نود و هشت نسخه خطی در موضوع طب است و در 677 ص در قطع وزیری به چاپ رسیده است.
– فهرستواره کتابهای فارسی (جلد پنجم). تألیف احمد منزوی. تهران: مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، 1382. این اثر یکی از منابع نسخههای خطی پزشکی به شمار میآید و در آن صدها دستنویس پزشکی فهرست شده است.
در کنار فهارس مذکور، بانک اطلاعات نسخههای خطی پزشکی ایران نیز بیش از 6169 اثر پزشکی موجود در30 کتابخانه ایران را در سایت http://immb.tums.ac.ir در اختیار علاقمندان به این موضوع قرار داده است. در این بانک، اطلاعاتی شامل نگارنده نسخه، زبان نسخه، محل و زمان کتابت، محل نگهداری و شرح مختصری از نسخهها ارایه شده است.
از آنجایی که فهرست نویسان ایرانی به خاطر نداشتن فهرست سرعنوانهای موضوعی نسخههای خطی ایران و دیگر ابزار مربوط به فهرستنویسی نسخ خطی، رویه هماهنگ و یکسانی در اختصاص دادن موضوع به نسخههای خطی نداشتهاند طوری که کتابی واحد در چند کتابخانه مختلف با موضوعهای گوناگون فهرست شده و بر این اساس نمیشود با استفاده از جستجوی موضوعی به آگاهی لازم درباره نسخهها دست یافت. وجود مجموعه‌‌های ارزشمندی نظیر فهرستواره مشترک نسخههای خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانههای ایران، راه را برای مکان یابی و بازبابی اطلاعات کتابشناختی نسخهای خطی پزشکی هموار ساخته است، زیرا علی رغم وجود سایتهای اینترنتی کتابشناختی مختلف، بازیابی اطلاعات نسخههای خطی پزشکی در این فهرستواره آسان تر و مفید تر به نظر می‌رسد. (قاسملو، 1388، ص 5-6) حدود 000/300 اثر دست نویس در انواع کتابخانههای ایران نگهداری می‌شود و براساس اطلاعات مندرج در فهرستواره حاضر تعداد 1611 اثر از آنها نسخه خطی پزشکی که توسط 650 نفر مولف نگاشته شده و حدود 120000 دست نویس به اختصار یا به تفصیل فهرست شده است. درحالیکه بخش زیادی از مخطوطات ایران، فهرست نشده و اطلاعات تفصیلی و یا حتی اجمالی از آنها در دست نیست. فهرست نمودن این مجموعهها لازم و ضروری به نظر می‌رسد و بدون شک نگارش و انتشار فهرست مخطوطات هر کتابخانه، نقش مهمی در حفظ و حراست از آنها دارد. چه بسا گنجینههای نفیس و ارزشمند که در گوشه خانه ها، مسجدها، مدرسههای علمیه و زیارتگاهها، به جهت نبود فهرستی منظم و روشمند و بر اثر عدم توجه و اهتمام به آنها، مورد دستبرد راهزنان فرهنگی قرار گرفته و به تاراج رفته و یا اینکه تدریجاً راه زوال را در پیش گرفته و با گرد و خاک و موریانه انس برقرار کرده و به مرور زمان آسیب دیده و از بین رفته اند. سیر تاریخی پژوهشهای نسخه شناسانه در ایران نشان میدهد، گامهای استوار بزرگان و دانشورانی که حفظ و احیای میراث مکتوب را وجهه همت خود قرار دادهاند، قرین توفیق گشته و در سده اخیر گنجینههای بسیاری شناسایی شده و پرده از رخ هزاران کتاب و رساله ـ که حکایت از دانش سرشار ایرانیان میکند ـ برداشته شده است.
اهداف نقد و بررسی:
در این نوشتار ضمن مقدمهای که ارایه شد، به معرفی، نقد و بررسی کتاب فهرستوارة مشترک نسخههای خطی پزشکی در کتابخانههای ایران پرداخته می‌شود و بر اساس اطلاعات مندرج در فهرستواره با ارایه کمیّتهای آماری، در پی پاسخ دادن به سوالهای زیر نیز هستیم:
1ـ بسامد موجودی نسخههای خطی پزشکی در کتابخانههای ایران به چه صورت است؟
2ـ وضعیت زبانی نسخههای خطی پزشکی ایران به چه صورت است؟
3ـ بسامد موجودی نسخههای خطی پزشکی به تفکیک قرن نگارش به چه صورت است؟
معرفی اثر:
گروه مولفان متشکل از 4 نفر، کتاب فهرستوارة مشترک نسخههای خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانههای ایران را در 955 صفحه از سوی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران در تاریخ انتشاراتی 1378 با شمارگان 1000 نسخه منتشر کردند. کتاب حاضر، اولین اثر از فهرستوارههای تخصصی سهگانه نسخ خطی علوم و فنون در کتابخانههای ایران است که تا به حال منتشر شده است. دو عنوان دیگر، فهرستوارة مشترک نسخ خطی ریاضی و علوم وابسته در کتابخانههای ایران و دیگری، فهرستوارة مشترک نسخههای خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانههای ایران بوده که توسط دکتر فرید قاسملو تدوین و منتشر شده است.
ساختار این فهرستواره تك جلدی متشکل از مقدمه پدیدآورندگان (از صفحه 7-10)، فهرست منابع دیده شده (از صفحه 11-21)، متن اصلی که از دو بخش تشکیل شده است:
بخش اول: «مجموعه مرتب شده براساس نام مؤلف» این بخش (از صفحه 23-648) با نام آق بابا محمد تقی شیرازی، مشهور به ملکالاطب آغاز شده و با نام یونانی، حکیم اسکندربناسماعیل پایان میپذیرد که عمدهترین قسمت کتاب است پس از نام مؤلف (با حروف پررنگ) نام کتابها (باحروف پررنگ و ایتالیک) فهرست شده است و در معرفی کتابها عنوان، زبان، آغاز و انجام، نشانی فهرست کتابخانه، شماره نسخه و تاریخ کتابت نسخه معرفی شده است. بخش دوم: «مجموعه با مؤلف ناشناس» (از صفحه 649-916) که براساس نظم الفبایی نام نسخهها فهرست شده است. این فهرستواره دارای دو نمایه (اشخاص و کتابها) است و در آن جمعاً 2323 عنوان (7531 جلد) نسخه خطی پزشکی موجود در کتابخانههای ایران معرفی و مکانیابی شده كه برای جمعآوری ركوردهای اطلاعاتی مذكور، 70 عنوان فهرستهای گوناگون مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.
[1]. کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشت‌ها، اسناد و متون)
دفتر پنجم (گفتارهايي در تاريخ علم)
به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور
