تاثیر عوامل جغرافیایی در مکان گزینی شهر مراغه به عنوان پایتخت ایلخانان مغول

دکتر هوشنگ سرور

(استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه مراغه)

محمدرضا نعمتی

(مدرس جغرافیا، دانشگاه مراغه)

رسول ایرانی اصل

(مدرس تاریخ دانشگاه پیام نور مراغه)

چکیده

پایتخت هر کشور به عنوان مهمترین رکن و عنصر در ساختار سیاسی فضا به شمار می آید.به همین خاطر انتخاب پایتخت مناسب برای حکومتها در گذشته  از اهمیت زیادی برخوردار بود.از این رو تمامی حکومتها بسته به موقعیت و اقتضائات خود دست به انتخاب پایتخت می زدند.

در کشور ایران به سبب ناثباتی حکومتها و هجوم اقوام مختلف ،تغییر پایتخت امری عادی بوده، به طوریکه در کشور ایران 31 بار پایتخت تغییر یافته است.

سرزمین ایران به جهت موقعیت جغرافیایی ویژه از دیر باز مورد توجه کشورگشایان جهان قرار گرفته است.اقوام مختلف از شرق و غرب این سرزمین را تحت اشغال خود در آورده  و حکومتهای غیر ایرانی را در آن تشکیل داده اند.در این میان بعضی از شهرهای  ایران از اهمیت و موقعیت خاصی برخوردار بوده و موجب استقرار حکومت در آن گردیده ست.

یکی از اقوامی که از سمت شمال شرق وارد ایران شدند و پس از تعرض به شهرهای بسیار آن را به تصرف خود در آوردند، ایلخانان مغول بودند.در آن زمان  ناحیه ی آذربایجان و شهر مراغه مورد توجه ایلخانان قرار گرفت.هولاکوخان مغول به سبب امتیازات متعدد جغرافیایی، از قبیل آب و هوا ،وجود مراتع سرسبز ، موقعیت سوق الجیشی، اشراف بر راههای ارتباطی این شهر را به عنوان پایتخت خود برگزید.

کلید واژگان: مراغه، مکان گزینی پایتخت، دورۀ ایلخانی

مقدّمه

سرزمین ایران به سبب  موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی و استراتژیکی از دیر باز مورد توجه کشور گشایان و سرداران مختلف قرار داشته است.ایران که  به مثابه ی  پل میان شرق و غرب  عمل می کند، هیچ گاه از هجوم اقوام  و ملل مختلف در امان نبوده و در دوره های گوناگون تاریخی تحت اشغال یکی از اقوام شرق یا  غرب  قرار گرفته است. در پی این حملات و هجوم اقوام خارجی، نه تنها حکومتهای ایرانی دچار اضمحلال می شدند، بلکه تا قرنها سرزمین ایران توسط اشغال گران خارجی اداره می گردید.هرچند فرهنگ ایرانی در طی چند سال موجب ذوب شدن فرهنگ ملل دیگر در بطن فرهنگ ایرانی می شد ،اما باز  آثار سلطه ی این میهمانان نا خوانده در جای جای ایران به چشم می خورد.

یکی از این اقوام که از سمت شمال شرق وارد ایران شدند مغولان و ایلخانان بودند.در تهاجم مغولان، بسياري از شهرهاي شمال شرقي و مركزي ايران همانند سمرقند، خجند، بخارا مرو، غزنين، طوس، نيشابور، ري، اصفهان و… كه متمدن‏ترين و آبادترين شهرهاي جهان در آن دوران بودند. از نظر اقتصادي، فرهنگي بسيار پررونق و پيشرفته بودند، نابود شدند.

اما سرزمین آذربایجان در شمالغرب ایران از جمله مناطقی بود که از حمله ی مغولان در امان ماند و آسيب و خسارات كمتري ديد.این سرزمین  بنابه به دلایل مختلف مورد توجه آنان قرار گرفت و  مهم ترین شهرهای آن به عنوان مرکز حکومتی از سوی مغولان انتخاب گردید.

شهر مراغه یکی از مهمترین مراکز تجمع انسانی در آن زمان، از سوی هولاکو خان به عنوان پایتخت انتخاب گردید.و در اثر این انتخاب توانست یکی از بزرگترین رصد خانه های جهان در روزگار گذشته را در خود جای دهد.

آنچه که در این مقاله به بررسی آن اقدام گردیده است،بررسی نقش عوامل جغرافیایی در انتخاب شهر مراغه از سوی هولاکوخان به عنوان پایتخت می باشد که به روش کتابخانه ای و با استفاده از کتب تاریخی به تجزیه و تحلیل موضوع پرداخته شده است.

الف: مکان گزینی پایتختهادر ایران و عوامل موثر بر آن :

پایتخت به عنوان یکی از مهمترین عناصر ساختار سیاسی فضا با کارکرد و هویت سیاسی – اداری ،اقتصادی – تجاری و فرهنگی ،مرکز هدایت حکومت و گرانیگاه نیروی محرکه ی آن محسوب می شود.(احمدی پور و ولیقلیزاده ،1390: 7)

با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران و قرار گرفتن این سرزمین میان شرق و غرب عالم ،نبود ثبات سیاسی در گذشته یکی از مهمترین ویژگیهای آن به شمار می­رود. این امر موجب گردیده است که شهرهای متعدد در طول تاریخ این کشور به عنوان پایتخت و مرکز ثقل سیاسی کشور مطرح شوند.به طوریکه بیشترین تغییر پایتخت را در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود تجربه کرده است.

از زمان حکومت مادها تا کنون 31 نقطه ی جغرافیایی چه در سطح ملی و چه در سطح منطقه­ای در ایران نقش پایتختی داشته اند.که  اکباتان یا هگمتانه اولین و تهران آخرین شهری است که توسط حکومت وقت به عنوان شهر پایتخت انتخاب شده است.(همان: 7)

در مکان گزینی شهرها به عنوان پایتخت در ایران  عوامل متعددی دخالت داشتند.این عوامل ،از آب و هوای مناسب گرفته تا نزدیکی به یک ایل و یا طایفه که خاستگاه اصلی حکومت بود متغیر بودند.

مهمترین عواملی که در انتخاب پایتخت در ایران نقش بسزایی داشتند عبارت بودند از: گروه ملی مسلط یا خاستگاه حکومت، قابلیت هسته­ای مکان پایتخت، عامل تهدیدات خارجی و موقعیت استراتژیک و دفاعی پایتخت.(همان: 117)

شایان ذکر است که عوامل مذکور در میان حکومتها از موقعیت برابر برخوردار نبوده و بیشتر حکومتها بسته به خاستگاه قومی و اهمیت عوامل فوق از نظر آن گروه خاص متفاوت عمل می کردند.به طوریکه در این سرزمین ،جابه جایی پایتخت از شهری به شهر دیگر ،همزمان با گسترش ارضی و انتقال قدرت از یک قوم به قوم دیگر،امری عادی و متداول بود.(میرحیدر، 1385: 144)

ب: حضور ایلخانان در آذربایجان

آذربايجان، در زمان ايلخانان،‌ اهميّتي خاص پيدا كرد. زيرا هلاكوخان كه فتح باقيماندۀ دنياي اسلام، دستيابي به درياي مديترانه، تصرف كامل گرجستان، استحكامات دفاعي قفقازو دربند -كه كوه هاي اين مناطق همانند يك سد طبيعي در برابر اولوس[1] طلائي بودند- درنظر گرفته بود. به همين علت اين ناحيه را كه داراي موقعيت نظامي، سياسي و استراتژيكي بود، به عنوان محل استقرار ايلخانان مدنظر قرار داد. از سوی ديگر اين منطقه در مسير راه هاي ارتباطي، عمده شرق به غرب به خصوص جاده ابريشم- كه يك جاده بسيار پراهميت اقتصادي، تجاري در آن دوران بود- از اين ايالت مي‏گذشت. لازم بود منازل و راههاي آن براي جذب كاروان هاي تجاري بين‏المللي امنيت پيدا ‏كند. در نتيجه هلاكوخان و وزير نامدارش شمس‏الدين جويني و دانشمند معروف خواجه نصيرالدين طوسي بسرعت اقدام به بازسازي ايالت آذربايجان كردند. بناهاي جديد ، قصرها , باغات زيبا ، اماكن مذهبي و علمي در آن ساخته شد. كه اين اقدامات سبب رونق فرهنگي و افزايش قدرت اقتصادي منطقه آذربايجان گرديد. (اصفهانيان، 1357، ص 409).

نقشۀ شمارۀ 1: قلمرو ایلخانان

در زیر به  اهم  عوامل جغرافیایی  موثر در توجه ایلخانان به ناحیۀ آذربایجان اشاره می گردد:

1)- آذربايجان نسبت به نواحي شرقي و مركزي ايران با وجود تاخت و تازهاي سلطان جلاالدين خوارزمشاه و امراي محلي، آسيب كمتري به خود ديده بود. مركز اين ايالت شهر تبريز، با دادن تحف و هدايا و خراج سنگين از نابودي و غارت مغولان جان سالم بدر برده بود.

2)- موقعيّت جغرافيايي آن ،به شكل دشتي ما بين ارتفاعات سهند وسبلان مي‏باشد و آب و هواي مساعد آذربايجان با زندگي شباني مغولان از نظر ييلاق و قشلاق هماهنگ بود.

3)- آذربايجان از نظر نظامي و سوق‏الجيشي از موقعيّت خاصي برخوردار بود. زيرا مغولان را از يك سو به ايالت ارمنستان و گرجستان مسلط مي‏كرد؛ دسترسي آنها را به دشت قبچاق و منطقه اولوس گوجي و درياي سياه ميسر مي‏ساخت.  از سوي ديگر تسلط و كنترل بر فلات ايران را از طريق آذربايجان براي مغولان امكان پذير مي‏كرد.

4)- آذربايجان، موقعيّت مناسبي براي ارتباط سياسي با منطقه آناتولي و حكومت بيزانس داشت.

5)- مغولان، به عنوان يكي از ماموريت هاي اصلي خودشان از سوي خان بزرگ، مشتاق تسلط بر نواحي شام ، فلسطين، مصر و شمال افريقا بودند. همچنين ايالت آذربايجان منطقه‌ی بسيار مناسب براي دسترسي آسان مغولان به مناطق بين‏النهرين و شرق مديترانه بود. (اصفهانيان، 1357، ص 401).

ج: موقعیت جغرافیایی شهر مراغه

شهر مراغه ،مرکز شهرستان مراغه در جنوب استان آذربایجانشرقی  واقع شده است.این شهر در 136 کیلومتری شهر تبریز ،مرکز استان قرار دارد.این شهر کمترین فاصله را با کوه سهند داشته و فاصله ی آن از دریاچه ی ارومیه نزدیک 20 کیلومتر است.

نقشۀ شمارۀ 2: استان آذربایجانشرقی و شهرستان مراغه

د: عوامل جغرافیایی موثر در مکان گزینی مراغه از سوی هولاکوخان

مغولان بعد از انتخاب آذربايجان، در ميان ايالت هاي ديگر ايران اقدام به انتخاب پايتخت در ميان شهرهاي آذربايجان نمودند. اما سوالي كه در اينجا مطرح مگردد، اين است كه چرا از ميان شهرهاي مختلف آذربايجان،شهرمراغه به عنوان مركزيت سياسي از سوي هلاكوخان ، فرماندهان نظامي و مشاورين سياسي انتخاب گرديد؟ منابع مختلف دراين مورد دلايل متعدد و عموماً شبيه به هم ارائه داده اند كه عبارتند از:

1) منطقه مراغه، شرايط بسيار مساعد و مناسب براي برپا نمودن اردو و محل استقرار دستگاه حكومت هلاكوخان را داشت.

2) مراغه؛ دشت همواري بود و رودخانه صافي رود يا به اصطلاح محلي «صوفي چاي» از كنار شهر مي‏گذشت و در مسير خود باغات و مزارع را آبياري مي‏كرد، باعث سرسبزي و افزايش محصولات كشاورزي مي‏شد، و این برای براي مغولان از نظر اقتصادي و تامين درآمد و غذای مورد نیاز خود  بسيار حائز اهميّت بود.

3) مراغه، مشرف به دامنه‏هاي جنوب غربي سهند بود، چراگاه مناسبي براي اسبان خان  مي توانست باشد. مراتع سرسبز آن در تعليف چهارپايان مغولان، فراوان بود. (اصفهانيان، 1357، ص 403).

4) مراغه، موقعيت سوق‏الجيشي بسيار مناسب و ممتازی داشته است.این شهر  بر سر راه عراق عجم به آذربايجان قرار داشت.راه پر اهمیتی که از جنوب غربی سهند می گذشت و مراغه را به اردبیل و زنجان متصل می کرد در آن زمان اهمیت بسزایی در امور سیاسی و تجاری داشت.در واقع مراغه رابطه ی بین ایالات عراق عرب و عراق عجم بود.(معینی،1370: 75) و نسبت به دیگر شهرهای بزرگ آذربایجان در آن زمان (تبریز و اردبیل)نزدیکترین شهر به عراق عرب بود.

5) قرار گیری مراغه بر سر راه غرب از دیگر عوامل انتخاب این شهر به عنوان پایتخت بود.و مغولها به راحتی می توانستند از آنجا جنگ های بعدی خود را در جهان اسلام رهبری کنند.(بیانی،1379: 283)

6) آب و هواي  نیمه خشک سرد و وجود سرزمين‌هاي استپي و علفزارهای وسیع دامنه ی  سهند ،مغولان را به ياد سرزمين مادريشان ،مغولستان مي‏انداخت.

7) انتخاب مراغه، علاوه بر دلايل فوق علت ديگري كه داشت عبارت بود از: خصوصيات زندگي مردم مغول، در موطن اصلي خودشان كه به شكل چادرنشيني و كوچ‏نشيني بود. مراغه از اين لحاظ، مكان مناسبي براي ادامه همان زندگي مي‏توانست باشد.حتي احتمالاً اردوهایي در اطراف شهر مراغه تشكيل مي‏شد؛ در آن چادرها و خيمه‏هايي براي استقرار بزرگان ، امرا ،رجال و اعيان مغول برپا مي‏شد. (مستوفي، 1336، تهران، ص 118).

8) به غير از موقعيت هاي سوق‏الجيشي، طبيعي و سياسي، امتياز ديگري كه در انتخاب مراغه به عنوان پايتخت مي‏توانست دخالت داشته باشد، از نظر موقعيت نجومي بود. بطوريكه روايت شده ، يكي از دلايل انتخاب مراغه، از سوي هلاكوخان، اين بود؛ كه وادي همجوار اين شهر است؛ شكلي مشابه به شكل عقرب دارد و از لحاظ علم نجوم اين خصوصيت فال خير پنداشته شده است. (صاييلي، 1355، ص 60). در واقع مراغه، براي ساختن رصدخانه به فرمان هلاكوخان در سال 656 ه.ق به دست خواجه نصيرالدين طوسي، بسيار مناسب بود. (سپهروند، 1381، ص 95 )

9) از دیگر عواملی که در مکان گزینی مراغه از سوی هولاکو باید در نظر داشت، وجود همسر مسیحی اوست.همسر هولاکو از اقوام ترک مسیحی بود، بنابراین آیین مسیحی مورد توجهات خاص او قرار گرفت.در همین رابطه نزدیکی مراغه به دنیای مسیحیت امتیازی بود، برای حکومت ایلخانان، در جهت همکاری آنان با دنیای مسیحیت  برای حمله و غلبه بر شام  و مصر. ایلخانان به طور پیوسته با سرزمین شام و مصر در نبرد بودند و نیاز به پشتیبانی جهان غرب مسیحی داشتند.(معینی،1370: 80)

بد نیست در پایان دیدگاه دو نفر از مورخین خارجی را  نیز در این زمینه بدانیم که البته کم و بیش شبیه موارد بالاست.

ويلبر دونالد، در مورد مراغه مي‏گويد: «مراغه محل مناسبي براي هلاكوخان بود زيرا آب و هواي خنك داشته و آب فراوان آن را آبياري مي‏كرد. تا كناره‏هاي درياچه ارميّه دشتي صاف داشت كه محل مناسبي براي تعليف اسبهاي بيشمارش مي‏توانست باشد. با توجه به وجود دامنه‏هاي سرسبز و خنك سهند و گرم كناره‏هاي درياچه ارميّه جوامع چادرنشيني مغولي كه عادت به چنين زندگي داشته، مي‏توانستند بين اين دو منطقه ييلاق و قشلاق كنند و زندگي گذشته خودشان را تجربه كنند». (ويلبر، 1346، ص 10).

پي. نن. رشيدوو، در سقوط بغداد و حكمراني مغولان در عراق و عباس اقبال درتاريخ مغول در مورد انتخاب ايالت آذربايجان و شهر مراغه از سوي هلاكوخان مغول اظهارنظري شبيه نظريات ديگران ارائه مي‏كنند. اولاً اقامت در ناحيه بغداد و عراق كه با او دشمني داشتند؛ فكر قابل قبول و عاقلانه نبود. ثانياً اين منطقه، مراتع و چراگاه هاي فراوان داشت. ثالثاً، اين ناحيه از موقعيت مهم استراتژيك براي رسيدن به اهداف نظامي در خارج از ايران برخوردار بود.

و: نتیجه گیری

پایتختها در کشورهای مختلف به عنوان اساسی ترین عنصر در فضای سیاسی یک سرزمین به شمار می آیند.در کشور ایران با توجه به موقعیت آن که همانند پلی میان شرق و غرب عمل می کرده است. و حکومتهای متعددی در درون آن شگل گرفته ،شهرهای متعددی به عنوان پایتخت انتخاب شده اند.

پس از ورود مغولان به ایران و تشکیل حکومت ایلخانی در ایران ،ناحیه ی آذربایجان به سبب قرار گیری در غرب کشور ،و اهمیت سیاسی نظامی آن برای ایلخانان ،مورد توجه آنان قرارگرفت.در این میان شهر مراغه در دوره ی هولاکو موقعیتی خاص یافته و از سوی ایشان به عنوان پایتخت انتخاب گردیدند.

عوامل متعدد جغرافیایی در انتخاب شدن مراغه به عنوان پایتخت دخالت داشته اند که در کل به دو بخش عوامل طبیعی و عوامل انسانی  قابل تقسیم هستند.عوامل طبیعی از قبیل: آب و هوای مناسب،وجود مراتع و… و عوامل انسانی مانند:موقعیت سوق الجیشی و قرار گیری بر سر راههای ارتباطی و… در انتخاب آن موثر بوده­اند.

مدل مفهومی تحلیل عوامل موثر بر مکان گزینی مراغه بعنوان پایتخت سیاسی ایلخانان مغول

منابع

1)احمدی پور، زهرا و ولی قلیزاده ،علی( 1390) مبانی جغرافیای – سیاسی مکان گزینی پایتخت ها در ایران ،مشهد انتشارات پاپلی

2)اصفهانیان ، داود ،( 1357)، « آذر بایجان در عهد هلاکو» مجله ارمغان دوره‌ی 47 شماره‌ی 708.

3)اقبال آشتياني، عباس ( 1376)، تاريخ مغول و اوايل ايام تيموري، تهران،   انتشارات نامك، جلد اول و دوم.

4)بیانی ،شیرین (1379)،مغولان و حکومت ایلخانی در ایران ،تهران ،سمت

5) رشيدوو، پ. ن ، (1368)، سقوط بغداد حكمروايي مغولان در عراق، ترجمه دكتر اسداله آزاد، انتشارات قدس رضوي، چاپ اول

6)سپهروند، مجید، مراغه در سیر تاریخ ،(1381 )، انتشارات احرار، تبریز، چاپ اول

7)صاییلی ، آیدین ،( 1335)، « خواجه نصیر ورصد خانه مراغه » دانشکده ادبیات ، تهران ، سال سوم شماره اوّل.

8)مستوفی ، حمد الله بن ابوبکر، (1336)، نزهت القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، تهران ، تهران ، انتشارات طهوری

9)معینی ،سکینه (1370)  پایتخت های دوره ی ایلخانان ،رساله ی دوره ی دکتری ،تهران ، دانشگاه تهران

10)میرحیدر ،دره (1385)مبانی جغرافیای سیاسی ،تهران ،سمت

11)ویلبر ، دونالد، (1346)، معماری اسلامی ایران در دوره‌ی ایلخانان ، ترجمه دکتر عبدالله فریار، تهران، انتشارات ترجمه و نشر کتاب.

[1]– «اولوس» عبارت از همة مردم ايل با شهر يا منطقه‌اي بود كه خان مغول به فرزندان خود مي‌بخشيد. (بياني. 1375، ج3، ص 803)

اولوس جومي فرزند بزرگ چنگيزخان، شامل نواحي متصرفي روسيه جنوبي و امتداد آن در اروپا حد بلغار، دشت قبچاق و قفقاز بود؛ و يا بهتر گفته شود، ممالك قبچاق، الآن، روش بلغاز تا به سر حد گرج و فرنگ و تفليس و آذربادگان را شامل مي‌شد. اين فرمانرواي به «آلتان اروغ» يا اروغ طلايي شهرت داشت و از جهت وسعت خاك و تنوع نژادها و اقوام، بزرگترين و مهمترين اولوس شاهزادگان چنگيزي محسوب مي‌گرديد. (بياني، 1375، ج3، ص 811)

منبع :

جُستارها و جَستارها (مجموعه مقالات در حوزۀ تاریخ، فرهنگ، نسخ خطی و اسناد)

دفتر دوم

به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور