چکیده
اسرارالشّهاده کتابی است مصوّر که توسط اسماعیل سرباز بروجردی از غزل‌سرایان مراثی در سال 1274 ق تألیف گردیده و م‍ج‍م‍وع‍ه‌ای در مراثی به ن‍ظم و ن‍ث‍ر به زبان فارسی در ذکر م‍ن‍اق‍ب و م‍ص‍ائب آل محمد (ص) و شرح وقایع و اسرار و رویدادهای عاشورا و شخصیّت‌های کربلاست. این کتاب در دوران قاجار توسّط تصویرگران چیره‌دست تصویرنگاری شده و نسخه‌های متعدّد چاپ سنگی آن در کتابخانه‌های ایران موجود است که از آن جمله چهار نسخۀ مصوّر چاپ سنگی آن در کتابخانه وزیری یزد نیز نگهداری می‌شود؛ و در این مقاله به معرّفی دو نسخۀ آن پرداخته می‌شود. نسخۀ چاپ 1300 ق آن دارای 21 تصویر بوده که توسّط محمّد بن عبدالمطلّب به خطّ نستعلیق کتابت گردیده و نسخۀ چاپ 1312 ق دارای 37 تصویر از علی‌خان، نقّاش مشهور دورۀ قاجار بوده که تصویرسازی و به خطّ نستعلیق کتابت گردیده است.
کلیدواژه:اسرارالشّهاده / سرباز بروجردی/چاپ سنگی/ مصوّر/کتابخانۀ وزیری یزد
مقدّمه
بیشتر کتاب‌های مصوّر چاپ سنگی در دورۀ قاجاریه به چاپ رسیده است. چنانکه در سیر تحوّلات کتاب‌آرایی ایران مشاهده می‌شود، همواره ارتباط نزدیکی میان متون نوشتاری و مصوّرسازی وجود داشته است. شیوه‌های نقّاشی آنها برگرفته از شیوۀ هنری این زمان است که خود این دوره، وارث دوران زندیّه، افشاریّه و نهایتاً صفویّه است. علی‌رغم اینکه مصوّرسازی کتاب‌های چاپ سنگی ازنظر کیفیّت تفاوت‌های قابل‌توجّهی با نگارگری قدیم ایران داشت، امّا با ادامه یافتن برخی سنّت‌های کتاب‌آرایی و تأثیرپذیرفتن از هنر عامیانه و تأثیر متقابل بر آن برخی سنّت‌های کتاب‌آرایی ایران در شکل و محتوایی متفاوت دوباره احیاء شد.
نخستین کتاب مصوّر چاپ سنگی بر اساس تحقیقات سعید نفیسی، لیلی و مجنون مکتبی شیرازی است که در 1259 ق به خطّ بهرام بن اسماعیلی اردبیلی چاپ شد و دارای چهار تصویر بود. تا نیمۀ قرن 14 هجری قمری تعداد پرشماری از این کتاب‌های مصوّر عرضه گشت.
گونه‌های مصوّر کتاب‌های چاپ سنگی در ایران دوران قاجار عبارت‌اند از: کتاب‌های مصوّر ادبی، مصوّر مذهبی، عامیانۀ مصوّر، کتاب‌های علمی و تاریخی مصوّر، مصوّر کودکان و نوجوانان، ترجمۀ کتاب‌های فرنگی. کتاب اسرار الشّهاده جزء کتب مصوّر مذهبی به شمار می‌رود؛ که نسخه‌های متعدّد آن در کتابخانه‌های ایران به شیوۀ سنگی چاپ و تصویرسازی شده و چهار نسخۀ مصوّر آن در کتابخانۀ وزیری یزد نگهداری می‌شود؛ و در این مقاله نسخۀ چاپ 1312 ق که توسّط علی‌خان نقّاش تصویرنگاری و مصوّرسازی شده است و نسخۀ چاپ 1312 ق بررسی خواهد گردید؛ و اطّلاعات کتابشناسی، نسخه‌شناسی و اطّلاعات تصویری آن خواهد آمد.
اطّلاعات کتابشناسی و نسخه‌شناسی نسخۀ چاپ 1312 ق
سرباز بروجردی، اسماعیل، قرن ۱۳ ق.
اسرارالشّهاده (فارسی)/اس‍م‍ع‍یل خان سرباز بروجردی؛ نقّاش: علی خان
[بی جا: بی نا]، ۱312 ق
1 ج (بدون شمارۀ‌گذاری).: مصوّر، 38 تصویر، ۲1×۱7 س‌م، رقعی
آغاز: بسملّه…الحمدلله الاوّل بلا اوّلیه کان قبله والآخر بلا آخریّته یکون بعده المنفرد فی ازلّیة و المتوحّد فی ابدیّته لم یزل فردا…
انجام: …باعث انشاء این خونین کلام گشت آن مرد نکو رو والسلام.
خط: نستعلیق، جلد: مقوّای‍ی با روک‍ش تیماج، کاغذ: فرنگی نخودی، دارای سرلوح، کتیبه، کمند، جدول، جدول داخل متن.
۱. شعر مذهبی – قرن ۱۳ ق. ۲. حسین بن علی (ع)، امام سوم، ۴ – ۶۱ ق. شعر. ۳. حسین بن علی (ع)، امام سوم، ۴ – ۶۱ ق. مراثی.۴. واقعۀ کربلا، ۶۱ ق. شعر. ۵. مرثیه و مرثیه‌سرایی.
اطّلاعات تصاویر نسخۀ چاپ 1312 ق
تصویر شمارۀ 1 آمدن حضرت فاطمه (س) به دیدن پدر بزرگوار خود که در بستر بیماری است
تصویر شمارۀ 2 آمدن جبرئیل از جانب خداوند بر بالین پیامبر اسلام (ص) و جواب دادن حضرت به جبرئیل را
تصویر شمارۀ 3 پیامبر اسلام (ص) و امام حسن و امام حسین (ع)
تصویر شمارۀ 4 امام علی (ع) و درخت
تصویر شمارۀ 5 رسیدن صحابه به کوه قاف و دیدن فرشته، امام علی (ع)
تصویر شمارۀ 6. در ذکر شهادت امیرالمومنین علی (ع).
تصویر شمارۀ 7 حمل تابوت امیرالمومنین علی (ع).
تصویر شمارۀ 8 محاصره و جنگیدن مسلم و پرتاب سنگ توسّط عامّۀ مردم از پشت بام به وی
تصویر شمارۀ 9 اسارت طفلان مسلم
تصویر شمارۀ 10 اذن جنگ خواستن حرّ از امام حسین (ع)
تصویر شمارۀ 11 محاربه نمودن حرّ نامدار با لشکر دشمن و کشتن جمعی از لشکر دشمن.
تصویر شمارۀ 12 اذن خواست وهب از سیّدالشّهداء برای جنگ با سپاه دشمن
تصویر شمارۀ 13 خاتم در دهان گذاردن حضرت سیّدالشّهداء حضرت علی اکبر را برای رفع تشنگی آن بزرگوار و دو مرتبه به میدان تشریف بردن
تصویر شمارۀ 14 در رجز خواندن حضرت ابوالفضل العبّاس (ع) در برابر گروه خدانشناس و آمدن شمر در برابر آن حضرت
تصویر شمارۀ 14 در حجله بودن قاسم با عروس
تصویر شمارۀ 15 محاربه نمودن حضرت قاسم با ارزق شامی و کشتن او
تصویر شمارۀ 16 ندا دادن حضرت هاتف به حضرت یعقوب (ع) و داستان کربلا را به او نمودن.
تصویر شمارۀ 17 آوردن زینب، دو طفل خود را به خدمت حضرت سیّدالشّهداء و اذن جنگ گرفتن برای آنها و روانۀ نمودن به میدان اشقیا
تصویر شمارۀ 18 آمدن زعفر جنّی با جماعت جنّیان و منصور ملک با جمعی از ملائکه در زمین کربلا و استدعا نمودن از حضرت سیّدالشّهداء که اقدام به یاری آن حضرت نمایند.
تصیر شمارۀ 19 فرمایش حضرت سیّدالشّهداء به زعفر جنّی در باب اذن جنگ
تصویر شمارۀ 20 مسلمان شدن نصاری
تصویر شمارۀ 21 عنان داری کردن جبرئیل ذوالجناح را و سوار شدن حضرت بر ذوالجناح و به میدان رفتن آن حضرت
تصویر شمارۀ 22 آمدن حضرت سیّدالشّهداء بر سر جنازه شهداء
تصویر شمارۀ 23 افتادن حضرت سیّدالشّهداء (ع) از ذوالجناح
تصویر شمارۀ 24 در ذکر اینکه زخم های مبارک حضرت سیّدالشّهداء چرا همه در پیش روی آن جناب بوده است.
تصویر شمارۀ 25 سرخ نمودن ذوالجناح یال خود را از خون مبارک آن حضرت
تصویر شمارۀ 26 سیّدالشّهداء و شهربانو
تصویر شمارۀ 27 ذکر بعد از شهادت سیّدالشّهداء از سوی امام سجّاد (ع) به زمین و آسمان
تصویر شمارۀ 28 گفتگو کردن دختر اعمی با مرغ
تصویر شمارۀ 29 سر حضرت سیداشهداء
تصویر شمارۀ 30 حکایت وارد شدن اهل بیت به شام خراب
تصویر شمارۀ 31 ضامن آهو شدم امام رضا (ع)
تصویر شمارۀ 32 در تابوت گذاشتن پیره زال فرزند خود را به گفتۀ مأمون
تصویر شمارۀ 33 رفتن حضرت امام رضا (ع) به شیر
تصویر شمارۀ 34 بی ادبی کردن حمید ابن قهرمان به حضرت امام رضا (ع) و حکم حضرت به شیران و بلع نمودن او
تصویر شمارۀ 35 در بستر بیماری بودن امام رضا (ع) وآمدن جبرئیل
تصویر شمارۀ 36 در ذکر آمدن جبرئیل امین به صورت مرغ سفید و حضرت حجّت را به عرش خداوند بردن
تصویر شمارۀ 37 آوردن جبرئیل حضرت حجّت را بعد از گذشتن چهل روز
اطّلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی نسخۀ چاپ 1300 ق
سرباز بروجردی، اسماعیل، قرن ۱۳ ق.
اسرار الشّهاده (فارسی)/اس‍م‍ع‍یل خان سرباز بروجردی؛ کاتب محمّد بن عبدالمطلّب قزوینی
[بی جا: بی نا]، ۱300 ق
1 ج (بدون شمارۀ گذاری).: مصوّر، 21 تصویر، ۲۳×۱۶ س‌م، وزیری
آغاز: بسملّه…الحمدلله الاوّل بلا اوّلیه کان قبله والآخر بلا آخریّته یکون بعده المنفرد فی ازلّیة و المتوحّد فی ابدیّته لم یزل فردا…
انجام: …باعث انشاء این خونین کلام گشت آن مرد نکو رو والسلام.
خط: نستعلیق، جلد: مقوّای‍ی با روک‍ش کاغذ با عطف پارچه، کاغذ: فرنگی نخودی، دارای سرلوح، کمند، جدول، جدول داخل متن.
۱. شعر مذهبی – قرن ۱۳ ق. ۲. حسین بن علی (ع)، امام سوم، ۴ – ۶۱ ق. شعر. ۳. حسین بن علی (ع)، امام سوم، ۴ – ۶۱ ق. مراثی.۴. واقعۀ کربلا، ۶۱ ق. شعر. ۵. مرثیه و مرثیه‌سرایی.
اطّلاعات تصاویر نسخۀ چاپ 1300 ق
تصویر شمارۀ 1 در بستر بیماری بودن پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) همراه با علی (ع) و فاطمه(س) وحسنین(ع)
تصویر شمارۀ 2 مکالمات پیامبر (ص) با حضرت فاطمه (س)
تصویر شمارۀ 3 شهادت امیرالمومنین توسط ابن ملجم مرادی
تصویر شمارۀ 4 آوردن ابن ملجم توسّط صحابه نزد حضرت
تصویر شمارۀ 5 مبارزۀ مسلم با کوفیان
تصویر شمارۀ 6 درشهادت حرّ ریاحی توسّط سپاه دشمن
تصویر شماره 7 رفتن علی اکبر (ع) به میدان و اذن خواستن از حضرت
تصویر شمارۀ 8 حضرت ابوالفضل العبّاس (ع) با مشک آب و جنگیدن با دشمن
تصویر شمارۀ 9 حضرت قاسم (ع) روبروی حضرت سیّدالشّهداء
تصویر شمارۀ 10 فرمایش امام حسین (ع) به زعفر جنّی وگروه جنّیان
تصویر شمارۀ 11 فرستادن ابن سعد نصاری به قتل امام حسین (ع)
تصویر شمارۀ 12 تصویر سعد نصاری مقابل حضرت سیّدالشّهداء
تصویر شمارۀ 13 یراق پوشیدن سیّدالشّهداء و رجز خواندن در میدان
تصویر شمارۀ 14 تصاویر مبارزۀ حضرت سیّدالشّهداء با سپاه دشمن
تصویر شمارۀ 15 آمدن شمر در بالای سر آن حضرت
تصویر شمارۀ 16 سوار شدن شهربانو به ذوالجناح و دیدن نقابدار
تصویر شمارۀ 17 روشن شدن چشم دختر یهودی
تصویر شمارۀ 18 آمدن شیر بر جنازۀ شهدا
تصویر شمارۀ 19 تصاویر خیمه ها و گرفتن زیورآلات و گوشوارۀ دختران امام حسین (ع)
تصویر شمارۀ 20 تصویر کنیزک در مقابل امام موسی کاظم (ع)
تصویر شمارۀ 21 حکم حضرت امام رضا (ع) به دو شیر و بلع نمودن حمید
نتیجه گیری
در نسخۀ اسرارالشّهاده چاپ 1312 ق در مجموع 37 تصویر شناسایی گردید که توسّط علی خان نقّاش، تصویر نگاری و مصوّرسازی شده و در نسخۀ اسرار الشّهاده 21 تصویر شناسایی گردید.
نگارش: منوچهر آراسته، حسین مسرّت
*ماخذ: کتیبه ، ش4 (پاییز و زمستان 1399): 13-22 .
