بررسی اثری از ابن نفیس در چشم پزشکی
با عنوان: المهذّب فی الکحل المجرّب (المهذّب فی طبّ العین)
سید صادق حسینی اشکوری1
یوسف بیگ باباپور2
چکیده:
یکی از آثار مهم ابن نفیس و به عبارتی تنها اثر او در چشم پزشکی، کتاب المهذّب فی الکحل المجرّب است. این کتاب در یک مقدمه و دو بخش شامل قواعد نظری و عملی چشم پزشکی، فروع این فن و داروهای مفرده و مرکبۀ امراض چشم و طریقۀ ساختن آنهاست. از همه مهمتر ابن نفیس در این کتاب به مباحث علمی بینایی (ابصار) وارد شده و ضمن طرح و ردّ نظریۀ دانشمندان پیش از خود، نظریه های جدیدی مطح نموده که در زمان خود بیدیع و از هر حیث علمی بوده است. نظریۀ بینایی وی در تکامل نظریۀ ابن هیثم است، ضمن آنکه نظریۀ دانشمندان دیگر را نیز عیناً طرح و ایرادات وارده بر هر یک را بحث کرده و آن را در ده فصل بسط داده است. علاوه بر آن وی به نوبۀ خود نظریه های تازه ای دربارۀ بیماری های چشم و پلک و نیز دوبینی (احولی) دارد.
در این مقاله سعی بر آن شده تا ضمن بررسی فصول و بخشهای این کتاب، به نظریۀ بینایی ابن نفیس به همراه مقایسۀ آن با نظریۀ پیشینیان پرداخته شود و نویافته های وی مشخص گردد.
* * *
درآمد:
ابوالحسن (ابوالعلاء) علاءالدین علی بن ابی الحزم، ابن نفیس قرشی (متوفی 687ق. / 1288م.)، پزشک مشهور دمشقی و کاشف گردش ریوی خون بود. وی علاوه بر طب، در علوم مختلف از جمله ادب، منطق، فلسفه و علوم دینی نیز مهارت داشت و بیش از سی اثر از او برجای مانده است.
یکی از آثار ارزندۀ وی، که به عبارتی تنها اثر مستقل او در چشم پزشکی است، با عناوینی چون المهذّب فی الکحل، المهذّب فی الکحل المجرّب، و المهذّب فی طبّ العین (یا: العیون) در آثار کتابشناسی و تراجم از آن یاد شده است.(نک: دائره المعارف بزرگ اسلامی، 5/55)
کتاب المهذّب ابن نفیس دارای یک مقدمه و دو «نمط» است:
نمط نخست: در دو «جمله» است:
جملۀ اوّل: در جزء نظری از قواعد صناعت کحل.
جملۀ دوم: در جزء عملی از قواعد صناعت کحل.
مؤلف هر جمله را بر چند باب تقسیم کرده و هر باب را در چند فن، و هر فن در چند فصل.
نمط دوم: در هفت «جمله»:
جملۀ اول: در داروهای چشم.
جملۀ دوم: در امراض اجزای خارجی چشم، یعنی امراض پلکها و جهاز اشک (ماق).
جملۀ سوم: در امراض اجزای داخلی چشم، یعنی امراض ملتحمه و قرنیه و عنبیه و حدقه.
جملۀ چهارم: امراض مقله.
جملۀ پنجم: امراض قوۀ باصره.
جملۀ ششم: امراض رطوبات و ارواح.
جملۀ هفتم: امراض باقی اجزای چشم.
از این کتاب تا به حال چندین نسخه در کتابخانه های مختلف دنیا شناسایی و معرفی گردیده که اهم آنها عبارتند از: کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق (ظاهریه، خیمی، 2/288-289)، کتابخانۀ واتیکان (نک: محمدعلی، مقدمه بر شرح فصول ابقراط ابن نفیس، ص54) و نسخه هایی در استانبول و برلین و غیره موجود است.(نک: نشأت حمارنه، التراث العربی، ش20، 154-157) امّا متأسفانه تا به حال تحقیقی جامع در ارائۀ متن این اثر ارزشمند صورت نگرفته است. تنها نسخۀ این اثر در ایران، نسخۀ عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی در قم (ش4133) است که از روی نسخۀ واتیکان تهیه شده است.
1 . ریاست مجمع ذخائر اسلامی و مؤسسۀ تاریخ علم و فرهنگ – قم؛ Email: ashkevari@yahoo.com
2 . کارشناس نسخ خطی، مصحح متون و پژوهشگر تاریخ علم؛ Email: yosefbeigbabapour@yahoo.com
