چکیده:
انیس الاطبای ابوالخیر محمد تقی بن محمد فارسی، کتابی است در موضوع طب از قرن دهم هجری که مشتمل بر سه بخش شامل دو صحیفه و یک گفتار است. صحیفه اول در «علم نظری» شامل هفده قول، صحیفه دوم در «علم عملی» شامل سی و چهار باب و بخش سوم «گفتاری در قرابادین مفرده و مرکبه» است. مؤلّف در این کتاب اسامی بعضی از اطباء را آورده و از ایشان نقل قول نموده است که از حیث شناسایی برخی پزشکان همعصرش بسیار حائز اهمیت است. این کتاب از نظر پزشکی نیز یک دوره کامل طب بالینی بر اساس دانش پیشینیان و تجارب خود مولّف را در اختیار پژوهشگران قرار می هد. همچنین این کتاب مشتمل بر روشهای درمانی و تجویز داروها و مجرّبات مؤلف است که می تواند در طب سنتی و پزشکی سودمند باشد. مطالب این نسخه از جهت علمی، می تواند کمک بسیار زیادی به طب سنتی بکند. معرفی این نسخه به شناخت بیشتر متون نثر علمی در دوره صفویه کمک می کند.
مقاله حاضر علاوه بر پرداختن به زندگی و احوال ابوالخیر فارسی و شناخت انیس الاطباء، نسخه های خطی موجود درباره این کتاب را نیز معرفی می کند.
واژگان کلیدی: تقی الدین ابوالخیر فارسی، انیس الاطبا، طب نظری، طب عملی، قرابادین.
- درآمد
انیس الاطباء اثر تقی الدین محمد بن محمد(د. بعد از 957 ق/ 1550 م) ریاضی دان، منجم، عالم به پزشکی و طب، ادیب و شاعر ایرانی (متخلص به فهمی) قرن دهم هجری قمری است که تا کنون این نسخه تصحیح نشده است. این نسخه، کتابی است مفصل در اصول و قواعد پزشکی در سه بخش: که دو بخش اول با عنوان صحیفه و بخش سوم با عنوان گفتار مشخص شده است. صحیفة اول در طب نظری که در آن به مباحث کلی طبّی و تعاریف جهات مختلف آن پرداخته و آن را در هفده قول گنجانده است. صحیفة دوم در طب عملی که مشتمل بر روشهای درمانی و تجویز داروها و مجرّبات خویش پرداخته و به عبارتی یک دوره کامل طب بالینی بر اساس دانش پیشینیان و تجارب خود مؤلّف و شامل سی و چهار باب است. بخش سوم با عنوان گفتاری در ادویه است که بر اساس ترتیب الفبا داروهای مفرده و مرکبه را ذکر می کند.
دربارۀ اهمیت پرداختن به این موضوع و تصحیح این نسخه ذکر این نکته ضروری است که مؤلّف در این کتاب اسامی بعضی از اطباء را آورده و از ایشان نقل قول نموده است که از حیث شناسایی برخی پزشکان معاصر خویش بسیار حائز اهمیت است. معرفی این نسخه علاوه بر اینکه یک کتاب پزشکی را به جامعه معرفی می کند از جهت شناخت تاریخ تطور نثر علمی فارسی نیز کمک می کند.
این کتاب از نظر پزشکی نیز یک دوره کامل طب بالینی بر اساس دانش پیشینیان و تجارب خود مولّف را در اختیار پژوهشگران قرار میهد. همچنین این کتاب مشتمل بر روشهای درمانی و تجویز داروها و مجرّبات مؤلف است که می تواند در طب سنتی و پزشکی سودمند باشد.
ضرورت پژوهش و تصحیح این نسخه خطی به شدت احساس می شود؛ زیرا اولاً به شناخت بیشتر درباره تاریخ تطّور نثر فارسی علمی کمک می کند و دیگر اینکه مورخان را جهت بررسی تاریخ علم و به خصوص تاریخ علم طب پزشکی یاری میکند.
این کتاب تاكنون تصحیح و چاپ نشده است و اصولاً هیچ گونه تحقیقی در خصوص این نسخه صورت نگرفته است، لازم به یادآوری است نسخة انیس الاطباء در کتابخانه مجلس، هنوز فهرست نیز نشده است. در مورد زندگی و احوال تقی الدین فارسی در تذکره ها مطلبی ذکر نشده است. همچنین دو اثر تقی الدین فارسی با نام آداب السلطنه و حل التقویم چاپ شده است. ولی دیگر آثار وی، تصحیح نشده اند. لذا از لحاظ جدید بودن و نوآوری دارای اهمیت بالایی است. در ابتدا برای آشنایی با ابوالخیر فارسی مؤلّف انیس الاطباء شرح مختصر احوال وی و آثارش ذکر میشود.
- احوال ابوالخیر فارسی:
ابوالخیر محمد تقی بن محمد فارسی(د. بعد از 957 ق/1550 م) ریاضی دان، منجّم، عالم به پزشکی و طب، فیلسوف، ادیب و شاعر ایرانی «متخلص به فهمی» قرن دهم هجری قمری است. در بیشتر منابع نام وی ابوالخیر محمد تقی بن محمد فارسی آمده است(دانش پژوه، 1332: 3/830؛ امین،1363: 406؛ آقا بزرگ،1362: 1/291؛ همو،1362: 2/189؛ همو،1362: 7/67) بعضی نیز ضمن اشاره به نام کامل وی او را «تقی الدین فارسی» معرفی کرده اند( مدرس تبریزی، 7/20). وی در آثارش نام خود را «ابوالخیر محمد التقی الفارسی» ذکر کرده است( افشار، 1349: 17/31؛ سعید نفیسی(1134: 1/94) نام او را محمد بن محمد فارسی ملقب به «تقی الدین» و مکنی به «ابوالخیر» دانسته اند. از تاریخ دقیق ولادت و زادگاهش وی اطلاع کافی در دست نیست و درباره زندگی و احوال وی در تذکره ها چیزی ذکر نشده است. مدتی در شیراز زندگی میکرد(نفیسی،1344: 1/386) از اینرو وی را فارسی شیرازی، طبیب شیرازی و ابوالخیر شیرازی نیز نامیده اند. (حائری، 1350: 19/286؛ دانش پژوه،1356: 16/147؛آدمیت،1337: 1/96). حکمت را نزد «میر صدر الدین محمد دشتکی» مقتول: 903ق ( آقابزرگ، 1403: 2/ 9-10؛ همو، 1366: 81-82) و نجوم را نزد پسر میر صدر الدین محمد، یعنی «غیاث الدین منصور حسینی دشتکی» ( د 948 ق) فرا گرفت. (دانش پژوه، 1332: 3/830؛ افشار، 1349: 17/ 27؛فاضل، 1367: 3/ 1552؛ ابوالخیر فارسی، طالع نامه، 2 پ).
وی در بسیار از آثار خود از ائمه اطهار(ع) با احترام و عنایت خاصی یاد کرده است و فهرست نویسان کتب شیعه، او را شیعه دانسته اند(آقا بزرگ، 1403: 4/508؛ امین، 1983: 9/406). ضمناً خود وی نیز در دیباچة رسالة حل التقویم نیز ارادت خود را به پیامبر(ص) و آل وی بیان می کند(افشار، همانجا).
تقی الدین شعر نیز میسرود و در شعر « فهمی» تخلص می کرده، چنانچه خود در صفحه چهار رساله در معرفت اسطرلاب گوید “مولّف این رساله که در صنعت شعر به فهمی اشتهار دارد” (عرفانیان، 1362: 10/ 216-217؛ عرفانیان،12/367) نمونه های اشعار وی در برخی کتابهایش وجود دارد(حائری، 1350: 19/347، 386؛ مبشر طرازی، 1996: 1/ 242؛ افشار، همان،30،58، 63) از تاریخ فوت وی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما با توجه به اینکه وی در اسامیالعلوم خود از «علامه خَفری» (د. 957 ق.) با عبارت «مترحماً علیه» یاد میکند(آقا بزرگ،1362: 2/9) میتوان نتیجه گرفت که تا سال957 ق زنده بوده است و اینکه نفیسی(1344: 1/ 386) و فاروقی(1345: 41) تاریخ کتابت مختصر العلوم وی را (979 ق.) سال تألیف این کتاب دانسته اند، درست نیست.(نک، حائری، 1335: 4/ 417) ابوالخیر فارسی دارای آثار زیادی به زبان فارسی و عربی بوده که فقط دو رساله وی با نامهای آداب السلطنه (پهلوان، 1368: 307- 325) و حل التقويم (افشار، 1349: 17/ 27-80) چاپ شده و پانزده اثر دیگر وی به صورت نسخه خطی هستند که هنوز تصحیح نشده اند و شش اثر دیگر وی نیز تا کنون یافت نشده است.
بیشترین آثار وی در زمینه ریاضی و ستاره شناسی است که در آنها آرای چند دانشمند پیش از خود را نقد کرده است. آثار او عبارتند از:
1- آداب السلطنة، رسالهاي است به زبان فارسي در آداب سلطنت و وزارت كه اولین بار در 1345 ش. در نشرية دانشكدة ادبيات اصفهان (شمـ 2 و 3) به كوشش ع. فاروقي به چاپ رسيده است؛ این رساله به دو باب تقسیم شده است. باب اول وظایف سلطان و باب دوم درباره وزرا. هر یک از این دو باب به نوبه خود به فصول مختلفی تقسیم می شوند. این رساله با عبارتی دلپذیر و به شیوه و سبک نثر صفوی به رشته تحریر در آمده است. 23 سال بعد این رساله چاپ مجدد شده است(پهلوان، 1368: 307- 325).
2- حل التقويم، عنوان رساله یا کتاب فارسی کوچکی است در نجوم و هيأت و گاه شماري به فارسي. ابوالخير اين رساله را در 917 ق به نام استاد خود غياث الدين منصور دشتکی تأليف كرده است. این رساله نثر خوب و دلپسندی دارد. قدیمی ترین نسخه خطی این رساله که در سال 917ق نوشته شده است در نجف است و پس از آن نسخه ای است متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال 971 تحریر شده است(استوری، 83-4). اين اثر در 1349ش در فرهنگ ايران زمين به كوشش تقي بينش به چاپ رسيده است( افشار، 1349: 17/ 27-80)
3- احکام الاحکام: رسالهاي است در نجوم به فارسي كه برگزيده اي از برهان الكفاية علي بن محمد شريف بكري است (آقا بزرگ،1362: 1/291 ـ 292). نسخه اي از اين اثر با عنوان رسال‍ـة في شرح الطالع و احكامه در قاهره (دارالكتب، 1/242) و نيز نسخه اي به نام گزيدة برهان الكفايه در تهران (دانش پژوه، 1332: 3 (2)/934-935) موجود است كه با توجه به موضوع آنها مي توان گفت كه اين دو اثر همان احكام الاحكام است. کما اینکه در آغاز کتاب گزیده برهان الکفایه آمده است که گزیده برهان الکفایه مشتمل بر مقدمه، دوازده باب و خاتمه است و در مقدمه اشاره میکند که علم نجوم دو قسم است اول علم حساب و علم هندسه و دوم علم احکام.( همو، 935)
4- اسامي العلوم و اصطلاحاتها، کتابی است در فضيلت علم، حكمت، آداب تعليم و تعلم، اخلاق و معارف و به زبان فارسی تالیف شده است.(آقا بزرگ،1362: 2/9 ـ 10) همانطور که قبلا نیز ذکر شد با توجه به علاقه ابوالخیر فارسی به خلاصه کردن کتب خود و دیگران، وی ابتدا اسامی العلوم و اصطلاحات را خلاصه کرد و نام آنرا طلیعه العلوم گذاشت و سپس خلاصه ای از طلیعه العلوم تهیه نمود و آنرا خلاصه طلیعه العلوم نام نهاد.
5- طليع‍ـة العلوم ، کتابی است به زبان به عربي که آقا بزرگ (15:1362/180) آن را خلاصة اسامي العلوم مي داند. اين اثر در تعريف موضوعات علوم و شرح اصطلاحات آن است. در آغاز این رساله چند فصل درباره تشویق به تحصیل علم و آداب تعلم دارد و قديم ترين نسخة آن، با تاريخ كتابت 979ق، در تهران، كتابخانة مجلس موجود است(حائری، 1335: 14/417)
6- خلاص‍ـة طليع‍ـة العلوم ، رسالة مختصري است به عربي در علوم ادبی، تفسیر، تصوّف و طریقت، حکمت، اخلاق، ریاضیات و قافیه. مؤلف این رساله را از كتاب«طليع‍ـة العلوم » خود استخراج كرده است. نسخه اي از اين رساله در كتابخانة مجلس (حائری،1350: 19/386 ـ 387) نگهداري ميشود و نسخة ديگري از آن با عنوان «التقاط طليع‍ـةالعلوم» در كتابخانة دانشكدة حقوق تهران (دانش پژوه، 1961: 431) موجود است.
7- اسطرلاب مسطح، رساله اي است به فارسي دربارة خصوصيات اسطرلاب. نسخه هايي از آن در تهران و مشهد موجود است (حائری، همان،368، دانش پژوه، 1332: 3 (2)/830 ـ 831؛ فاضل،1367: 3/ 1552ـ 1553) و نيز نسخه هاي ديگر در مشهد (عرفانیان، 1362: 10/216 ـ 217) و تهران ( دانش پژوه، ميكروفيلمها، 1/10) با عنوان رساله در اسطرلاب معرفي شده است. اين رساله را آقا بزرگ (1362: 1/35 ـ 36) و مدرس(1346: 7/94) و منزوي (1348: 1/234 ـ 235) با عنوان آغاز و انجام آوردهاند.
8- انتخاب حل التقويم، در يك مقدمه و يك مقاله و يك خاتمه. نسخه هايي از آن در تهران (دانش پژوه، 1359: 2/61؛ دانش پژوه،1356: 16/621) موجود است و نيز نسخه هايي ديگر در مشهد (دانش پژوه، 1345: 3/51) به نام منتخب حل التقويم و در تهران با عنوانهاي مختصر حل التقويم و لمعات در حل تقويم (دانش پژوه،1347: 2/27؛ مركزي، خطي، 16/14) نگهداري ميشود.
9- رساله در هیأت، به فارسی، قدیمی ترین نسخه آن در تهران است(دانش پژوه،1356: 16/621).
10- حساب القمر، عنوان رساله ای است به زبان عربی در يك صفحه. نسخهاي از آن در تهران (دانش پژوه، 1340: 9/1022) و مشهد (عرفانیان،1362: 10/252) موجود است.
11- زبدة [في] الصرف، رسالة كوتاهي است به عربي در صرف و اشتقاق كه مؤلف از بستان الادب اقتباس كرده و دو نسخه از آن در شيراز موجود است (بهروزي،1351: 1/161ـ 162؛ همو، 2/135 ـ 136).
12- شرح رسالة هيأت، شرحي است بر رسالة هيأت علاءالدين علي قوشچي (د879 ق/1474م) كه در اين شرح ابوالخير بر وي خرده گرفته است. نسخه اي از آن در تهران موجود است(حائری،1350: 19/286 ـ287).
13- طالع نامه، نسخه اي از آن در مشهد (دانش پژوه،1345: 3/50) نگهداري ميشود.
14- معرف‍ـة سمت القبل‍ـة، رساله اي است به عربي در شناخت جهت قبله. نسخه هايي از آن در مشهد (عرفانیان،1362: 10/218 ـ 219) موجود است و نسخه هايي ديگر در تهران (حائری، 1350: 19/368)با عنوان قبله و همچنين در مشهد (فکرت، 1369: 243) با عنوان الدائرة الهندي‍ـة وجود دارد آقا بزرگ (1362: 8/19) نيز دو نسخه با همين عنوان اخير معرفي كرده است.
15- مغني صغير، رساله در نحو. يك نسخه از آن در مشهد موجود است (عرفانیان، 1370: 12/367 ـ 368).
16- رساله فی شرح الطالع و احکامه، رساله ایست به فارسی حاوی 75 برگ مشتمل بر یک مقدمه و دو مقاله نسخه ای از این رساله به شماره 1063 در فهرس المخطوطات فارسی آمده است(مبشر طرازی،1966:1/242-243).
17- انيس الاطباء، به فارسي، که محور مقاله بر آن نهاده شده و ذیلاً در باب آن سخن خواهیم گفت.
18- بستان الادب، در 12 فن ادبي؛ لغت، صرف، اشتقاق، نحو، معانی، بیان، بدیع، عروض و قافیه، خط، قرض الشعر، انشاء نثر و تاریخ است (امين، همانجا؛آقا بزرگ،1362: 3/105-106؛ آدمیت، 1337: 1/406؛ حائری، 1335: 4/417؛ افشار،1349: 17/27).
19- بيست و چهار باب در اسطرلاب، (آقا بزرگ،1362: 3/189).
20– تقرير التحرير، در رياضي كه احتمالاً تقريري از تحرير اصول اقليدس نصيرالدين طوسي است(مدرس، 1346: 7/202) و شايد همان تهذيب الاصول اوست.
21- تهذيب الاصول، كه تحرير اصول اقليدس است (نكـ: امين، همانجا).
22- دليل السائرين، در شناخت فاصلة شهرهاست (نكـ: حائری، 1350: 19/286).
23- صحيف‍ـة النور في الحكم‍ـة، دربارة اصول اقليدس و مجسطي (حاجي خليفه،1362: 2/1076؛ طهرانی، 1350، 1076؛ مدرس همانجا).
- بحثی پیرامون انیس الاطباء
3-1. معرفی کتاب: انیس الاطباء کتابی است در موضوع طب و شامل سه بخش. بخش اول و دوم با عنوان «صحیفه نظری» و «صحیفه عملی» می باشد که در چهار نسخه از این کتاب وجود دارد. صحیفه اول دارای هفده قول و صحیفه دوم شامل سی و چهار باب است. همچنین بخش سوم کتاب شامل گفتاری در ادویه تحت عنوان « قرابادین مفرده و مرکبه» است که فققط در دو نسخه وجود دارد. دربارة این کتاب پنج نسخه وجود دارد که در ادامه مقاله بیشتر معرفی می شود.
3-2. شروع کتاب: «حمد نامحدود قادری حکیم را سزاوار است که مصوّر صنعش از ترکیب اجسام متخالفه و کیفیّات متضاده، هیکل مطبوع انسان را با حسن صورتی تصویر نمود. و شکر نامعدود مالک الملکی کریم را لایق است …» (نسخه مسجد اعظم قم- شم 2473،1پ).
سپس در ادامه به مدح پیامبر اکرم(ص) می پردازد: « فحمداً له ثم حمد له و صلوه و سلام بر اعدل و اکمل افراد نوع انسان طبیب نفوس و مسیح امراض و علل عصیان آن که قانون شرع شریفش منتج نجات ازلی و اغراض دین منفش ذخیره حیات لم یزلی است. اعنی مهر سپهر اصطفا و بدر فلک ارتضا محمد المصطفی و علی [صحبه] المرتضی و برآل و بر اولاد او باد.»(همان، همانجا).
3-3. در سبب تألیف کتاب: در ادامه مولّف ضمن بیان نام خود و کتاب، سبب تالیف انیس الاطباء را اینگونه بیان می کند: « و بعد چون فقیر غنی ابوالخیر محمد بن محمد الفارسی در تحصیل مسائل کثیر الفواید طب به قدر مقدور سعی کرده بود و معلومات این فن شریف از اَلسنۀ حکمای کبار و اطبای روزگار و از کتبی که در این صناعت اشتهار داشت، استفاده نموده به استدعای بعضی از آنچه در محزون خاطر و در خیال حاضر [مکنون] بود در قید تحریر در آورد و آن را به انیس الاطباء موسوم ساخت….»(همان، همانجا).
3-4. آغاز کتاب: «آغاز رساله، در اشاره به بعضی از روش ثمانیه و طب بدان ایدک الله تعالی و اسعدک فی الآخرت و الاولی که طب قانونی است کامل در حفظ صحت و دفع مرض و فواید کریمه و منافع عمیمه این علم بر طبایع سلیمه مخفی و محجوب نیست ……»( همان، همانجا).
مولّف، پس از حمد و ثنای خداوند و مدح پیامبر اکرم(ص) و همچنین ذکر سبب تالیف کتاب و بیان مقدمه ای در آغاز رساله، وارد مبحث اصلی کتاب می شود و بخش نخست کتاب را تحت عنوان «صحیفه عملی» شروع می کند که در ادامه به اختصار این صحیفه معرفی می گردد.
3-5. صحیفۀ اوّل، در طبّ نظری (شامل هفده قول):
صحیفۀ اول با عنوان «صحیفۀ نظری» دارای هفده قول است و هر قول خود شامل چندین فصل است و بعضی از فصول نیز جداگانه دارای چندین باب می باشند. صحیفه اول این کتاب در علم نظری است که مولف آن را اینگونه بیان کرده است: «اما نظری علم است به صحت و مرض و به اسباب هر یک [که چه چیز است و چند است] و علم است به ارواح و اعضا و قوا و اخلاط که قابل صحت و مرض اند و علم است [به چیزهای سودمند و چیزهایی زیان] کار» (همان، 2ر). هفده قول[1] صحیفه اول به شرح زیر است:
در بیان ارکان و آن اجزای بدن انسان و حیوان؛در مزاج، قول سوم، در معرفت خلط و اقسام آن؛ در تشریح اعضای بسیط؛ در تشریح اعضای مرکبه آلیه ؛ در بیان ارواح؛ در تشریح قوا و افعال؛ در بیان نبض و احوال آن؛ در دم زدن؛ در تفسره آب؛ در معرفت احوال تن؛ در معرفت احوال؛ احوال نفث؛ در معرفت اسباب و احوالی که در بدن پدید آید؛ در مقدمه المعرفه؛ در بیان بحران.
3-6 . صحیفۀ دوم در طبّ عملی(شامل سی و چهار باب)
صحیفه دوم با عنوان «صحیفه عملی» است که شامل سی و دو باب است که مولّف درباره آن چنین آورده است: «اما عملی، علم است به آن که صحت را چگونه نگاه باید داشت و مرض را به چه تدبیر باید دفع کرد و چیزهای سودمند به چه دستور و چه وقت کار باید فرمود» (همان،2ر)
این صحیفه با گفتاری در شانزده تدبیر و یک قول در معالجات امراض راس شروع می شود و در ادامه سرفصل ها، با عنوان «باب» مشخص شده است که هر باب خود شامل چندین فصل می باشد.
صحیفۀ دوم داری سی و چهار باب به شرح ذیل می باشد:
باب اوّل: در استدلال کلی از احوالات دماغ و مزاج آن و اندامهای مشارک دماغ، باب[دوم]: در امراضی که از آماس دماغ و آماس غشا خیزد و شامل هفت فصل، باب[سوم]: در امراضی که سبب آن در گوهر دماغ باشد ، باب[چهارم]: در امراضی که سبب آن زیادی رطوبت ، باب[پنجم]: در صداع و انواع آن، باب[ششم]: در امراض چشم و علاج هر یک، باب[هفتم]: در حال گوش و شنوایی و علاج امراض آن ، باب {هشتم}: در احوال بینی، باب[نهم] : در علاج بیماری دهان و زبان و لب و دندان، باب[دهم]: در علاج امراض زبان
باب[یازدهم]: در احوال مرض حنجره، باب[دوازدهم] : در امراض آلات تنفس، باب[سیزدهم]: در احوال دل، باب[چهاردهم]: در احوال معده و مری، باب[پانزدهم]: در علاج معده بادناک، باب[شانزدهم] در هیضه، باب[هفدهم]: از احوال و امراض جگر باب[هیجدهم]: در علاج جگر سرد، باب[نوزدهم]: در سده جگر، باب[بیستم]: در امراض سپرز، باب[بیست و یکم]: در امراضی که از بیماریهای جگر و سپرز ناشی شود، باب [بیست و دوم]: در انواع اسهال، باب[بیست و سوم]: در امراض مقعد، باب[بیست و چهارم]: در کرمان خرد و بزرگ ، باب[بیست و پنجم]: در وجع شکم و پیچیدن ناف، باب[بیست و ششم]: در احوال کرده و مثانه، باب [بیست و هفتم]: در بیماریها که مخصوص مردان است، باب[بیست و هشتم]: در امراض مختصه زنان، باب[ بیست و نهم]: در حمیات، باب[سی و یکم]: در امراضی که در ظاهر بدن پدید آید، باب[سی و یکم]: کسر تفرق اتصالی، باب[سی و دوم]: در جذام و امراض جلد، باب[ سی و سوم]: در امراض شعر شیب، باب[سی و چهارم]: در آنچه تعلق به ترتیب دارد.
انیس الاطبا در یک نگاه:
– مؤلّف در این کتاب اسامی بعضی از اطباء را آورده و از ایشان نقل قول نموده است که از حیث شناسایی برخی پزشکان معاصر خویش بسیار حائز اهمیت است.
– تصحیح این نسخه به شناخت بیشتر متون نثر علمی در دوره صفویه کمک می کند. نهایتاً اینکه تصحیح انیس الاطبا یک متن ادبی، پزشکی را به جامعه معرفی می کند.
– این نسخه از نظر پزشکی نیز یک دوره کامل طب بالینی بر اساس دانش پیشینیان و تجارب خود مولّف را در اختیار پژوهشگران قرار می گیرد.
– این کتاب مشتمل بر روشهای درمانی و تجویز داروها و مجرّبات مؤلّف است که می تواند در طب سنّتی و پزشکی سودمند باشد.
– در نگاه اول به نسخه اینگونه برداشت می شود که انیس الاطبا دارای دو بخش با نام صحیفه عملی و صحیفه نظری است و کما اینکه در دو نسخه مجلس بخش سوم وجود ندارد. اما با مقایسه پایان بخش دوم کتاب در نسخه نخست که ذیلاً معرفی خواهد شد و مطابقت آن با نسخه دوم متوجه می شویم که بخش سوم این کتاب در نسخه دوم می باشد که 111 برگ است و تقریبا یک سوم از کل کتاب است که با عنوان گفتاری در ادویه و همچنین قرابادین مشخص شده است که در هیچ فهرستنگاری به این موضوع بسیار مهم اشاره نکرده است.
- درباب معرفی نسخ خطی انیس الاطباء
4-1. نسخۀ خطی کتابخانه مسجد اعظم قم- شماره 2473- کتابت قرن10 ق.
این نسخه نسبت به نسخه های دیگر از قدمت بیشتری برخوردار است و تاریخ کتابت آن قرن 10ق است. این نسخه دارای دو نوع شماره گذاری می باشد که توسط مالکان مختلف صورت گرفته است.
شماره گذاری نخست از برگ 1 تا 204 را شامل می شود که ارجاعات این مقاله این بر این اساس است. سیزده برگ ابتدای این نسخه که با عنوان بدرقه یا پیش آغاز شناخته می شود، یاداشت های مالک یا مالکان این نسخۀ خطی بوده که به اصل نسخه اضافه شده است و این سیزده برگ نیز شماره گذاری شده است؛ با این توضیح اصل نسخۀ خطی با حمد خداوند از برگ 14شروع می شود؛ زیرا هم خط سیزده برگ آغازین با بقیه کتاب فرق می کند و دیگر اینکه شروع کتاب از برگ 14به بعد است.
این نسخه داری یک شماره گذاری دیگری نیز از شماره 1 الی 86 می باشد که ناقص است. این شماره گذاری از آغار کتاب شروع می شود و مطالب پیش آغاز شماره گذاری نشده است. این شماره گذاری نسبت به شماره گذاری قبلی قدیمی تر است. این نسخه در صفحه 226 جلد اول فهرست نسخههای خطی کتابخانه مسجد اعظم قم ذکر شده است. (نیز رجوع: درایتی، 1389 :2/ 273)
با توجه به اینکه نسخه 2473 مسجد اعظم نسخه اساس است و نسبت به نسخه های دیگر از نظر قدمت و همچنین جامعیت از اهمیت بیشتری برخوردار است، ابتدا به صورت مختصر نسخه شناسی و سپس بعضی از ویژگیهای این نسخه بیان میشود.
صفحۀ آغاز نسخۀ خطی کتابخانه مسجد اعظم قم- شم 2473- کتابت قرن10 ق.
4-2. نسخۀ خطی کتابخانه مسجد اعظم قم- شم 2510- کتابت قرن 11 ق.
این نسخه از ابتدا و انتها افتادگی دارد و داری دو بخش می باشد. بخش اول با عنوان ” بخش ادویه مفرده است” که از برگ اول تا برگ هفتاد و یک را در بر دارد و بخش دوم با عنوان ” گفتاری در قرابادین ادویه مرکبه” است که از برگ 72ر شروع میشود . هر دو بخش «ادویه مفرده» و «گفتاری در قرابادین» به صورت الفبایی است.
نسخه مزبور که در حقیقت بخش سوم کتاب انیس الاطبا است و به نوعی بعد از دو صحیفه نظری و عملی می باشد. نکته بسیار مهم و حیاتی که از نگاه فهرست نگارن مغفول مانده اینکه، گفتاری در ادویه مفرده و مرکبه، بخش سوم انیس الاطباءاست و نسخه خطی جداگانه ای نیست. زیرا از یک طرف شروع نسخه انیس الاطبا در نسخ مجلس و «اس» افتادگی ندارد و صحیفه نظری بخش اول کتاب است و از طرف دیگر، مؤلّف پس از اتمام صحیفه دوم و قبل از اینکه کتاب را تمام کند «گفتاری در بیان ادویه و اغذیه» ذکر میکند. شروع بخش سوم انیس الاطبا در نسخه پیشین درباره گفتاری در ادویه مفرده است که به ترتیب حروف الفباست، دارای سی و دو باب است و هر باب نام یکی از حروف الفباست و با کلمه ارغیس شروع می شود.
دلیل دیگری که ثابت می کند نسخه حاضر بخش سوم کتاب است، این که در نسخه حاضر بعد از اتمام قسم ادویه مفرده، اسم کتاب انیس الاطبا ذکر می گردد. “تمام شد قسم ادویه مفرده از کتاب انیس الاطباء و الله اعلم بالصواب (نسخۀ حاضر، 72ر) و سپس گفتاری در قرابادین را شروع میکند(همانجا) که بخش دوم از فصل سوم این کتاب میباشد و از برگ 72 ر تا 111 پ را شامل می شود. با این توضیحات آنچه که از بخش سوم کتاب انیس الاطبا موجود است 126 برگ است که 15 برگ آن در نسخه پیشین و 111 برگ آن در نسخه حاضر وجود دارد. لازم به توضیح است با توجه به اینکه پایان نسخه پیشین و ابتدای و انتهای نسخه حاضر نیز افتادگی دارد تعداد محدودی از برگ های این بخش نیز وجود ندارد. تاریخ کتابت نسخه متعلق به قرن 11ق. است و خط آن نستعلق است.
تصویر صفحهای از بخش سوم، گفتاری در ادویه از نسخه مسجد اعظم قم- شم 2473
کتابت قرن10 ق.(گ 190)
4-3. نسخۀ خطی کتابخانه مجلس- شماره 19507- کتابت 1234ق.
صفحه نخست این کتاب یک سرلوح تزیینی نفیسی دارد و به نظر می رسد برای بزرگی کتابت شده باشد. اما در هیچ جای نسخه نامی از شخصی که به وی تقدیم شده باشد ذکر نشده است. نام کتاب دو بار در نسخه آمده است؛ یکی در ابتدای کتاب و قبل از آغاز رساله (ص2) و یکبار هم در پایان کتاب که مولّف اینگونه ذکر می کند: “تمت تمام کتاب انیس الاطبا به عون الله…”(ص 396) با این توضیح که به نظر می رسد موّلف فقط از کتاب یاد میکند و عبارت «انیس الاطباء» را ذکر نکرده و احتمالا توسط شخص دیگری به متن نسخه اضافه شده است؛ زیرا هم رنگ جوهر عبارت «انیس الاطباء» نسبت به متن کتاب کمرنگ تر است و نکته دیگر اینکه نام کتاب از کادر مشخص شده در صفحه بیرون نوشته شده است که در هیچ جای کتاب هیچ عبارتی خارج از کادر نوشته نشده است.
نسخۀ مجلس دارای دو صحیفه نظری و عملی است و بخش سوم که گفتاری در ادویه مفرده و مرکبه است را در بر ندارد و فقط یک صفحه از بخش سوم را در بر دارد و سپس کاتب کتاب را تمام می کند.
این نسخه داری 399 صفحه می باشد که فقط دو صفحه 288 و 289 افتادگی دارد و سایر اوراق آسیب ندیده اند. از این جهت دارای اهمیت زیادی است و تنها نسخه قابل دسترس برای مقابله و بازخوانی و تطبیق دو صحیفه اول با نسخه نخست می باشد. این نسخه هم اکنون به شماره 211672 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی تهران ثبت شده است.
تصویر صفحۀ آغاز نسخۀ خطی کتابخانه مجلس- شماره 19507- کتابت 1234ق.
4-4 نسخۀ خطی کتابخانه بانکیپور هند- شماره نسخه 984- کتابت قرن 10 ق.
مشخصات این نسخه در صفحات 20 و 21 جلد دوم فهرست نسخه های خطی کتابخانه بانکیپور ذکر شده است. تاریخ کتابت آن مربوط به قرن دهم هجری قمری می باشد. نسخه از آغاز افتادگی ندارد، ولی پایان نسخه افتادگی دارد. این نسخه به خط نستعلیق است. این نسخه دارای 135 برگ است و به دو قسمت تحت عنوان صحیفه تقسیم شده است. صحیفۀ اول تحت عنوان طب نظری و صحیفۀ دوم طب عملی است. صحیفۀ اول از ابتدا تا برگ 72 را در بر دارد و صحیفۀ دوم از برگ 72 تا پایان نسخه(برگ 135) را در بر دارد. یقینا با توجه به تعداد برگ ها، به احتمال زیاد، قسمت صحیفه دوم این نسخه مقدار زیادی افتادگی دارد و گفتاری در ادویه را نیز در بر ندارد. شروع نسخه: حمد نا محدود قادری حکیم را سزاوار است که مصور صنعتش از ترکیب اجسام متخالف….
4-5 . نسخۀ خطی کتابخانه شخصی سید ابوالفضل سعیدی یزد- شماره 2- کتابت 1063ق.
این نسخه متعلق به کتابخانه شخصی مرحوم سید ابوالفضل سعیدی در شهر یزد است. این کتابخانه حدوداً 500 نسخۀ خطی دارد که مرحوم سعیدی طبق وصیتش، حق استفاده از این نسخهها را فقط به دامادش(حجه الاسلام سید علی اصغر مدرس وامق) داده است که متأسفانه در اختیار محققان قرار داده نمیشود. این نسخه در نشریه نسخههای خطی دانشگاه تهران، ج 4، ص 259 معرفی شده است. (نیز، نک: درایتی، 1389: 2/273)
منابع:
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1403)الذریعة الی التصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ، ج 1-2-3-5-7-8-15
———-، طبقات اعلام الشیعه (1366)، احیاء الداثر من القرن العاشر ،زیر نظر علی نقی منزوی ، تهران، دانشگاه تهران
آدمیت، محمد حسین رکن زاده (1380)، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران، خیام، ج 1، دفتر نشر برگزیده
———–، (1389)، فهرست نسخه های خطی مسجد اعظم قم، قم ، برگزیده، ج 3
———–، (1388)، فهرست نسخه های خطی مسجد اعظم قم، قم ، برگزیده، ج 2
امين، سید محسن(1944)، اعيان الشيع‍ـه، بيروت، دارالمعارف المطبوعات، ج 9
بهرورزي، علي نقي و محمد صادق فقيري (1351)، فهرست كتب خطي كتابخانة ملي فارس، شيراز؛ انجمن کتابخانه های عموم ی شیراز، ج 1 و 2
پهلوان، چنگیز (1368)، در زمینه ایرانشناسی،”آداب سلطنه و وزارت”، تهران، زمستان
ابوالخیر فارسی، تقی الدین محمدبن محمد ( 1349)، حل التقویم ، چاپ تقی بینش ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 17
————، رساله در معرفت اسطرلاب ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 4342؛
————، شرح رسالة هیئت ، نسخة خطی کتابخانة (شمارة 1) مجلس شورای اسلامی ، ش 6305؛
————، طالع نامه ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 3456؛
————، نسخۀ خطی کتابخانه مسجد اعظم قم- شماره 2473- کتابت قرن10ه
————، انیس الاطبا، نسخۀ خطی کتابخانه مسجد اعظم قم، نسخه شماره 2510، کتابت قرن11ه
————، همان، نسخۀ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه شماره 19507، کتابت قرن 13
————، همان، نسخۀ خطی کتابخانه بانکیپور هند، نسخه شماره 984، کتابت قرن 10 ه
————، همان، نسخۀ خطی کتابخانه شخصی سید ابوالفضل سعیدی یزد، کتابت قرن 11ه
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1362)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، وکالت المعارف الجلیله، ج 2
حائری ، عبدالحسین (1335)، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی، تهران ، ج 4
————، (1350)، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، تهران، ج 19
حسینی اشکوری، احمد( 1335)، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی ،قم، ج 2
طهرانی، سید جلال الدین(1350)، گاهنامه، تهران، مطبعه مجلس
فاضل، محمود(1367)، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانة جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، ج 3
فکرت، محمد آصف(1369) فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس، مشهد، کتابخانه آستان قدس
دانش پژوه ، محمدتقی( 1961)، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکدة حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران ، تهران ،
————، (1347)، فهرست میکروفیلم های کتابخانه مرکزی، تهران، تهران، ج 1 و 2
————، و بها الدین علمی انواری (1359)، فهرست کتب خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 2
درایتی، مصطفی (1389)، فهرستواره دست نوشته های ایران، تهران، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،ج 2
دانش پژوه، محمد تقی و ایرج افشار(1344)، نشریه نسخه های خطی دانشگاه تهران، ج 4، تهران، دانشگاه تهران
عرفانیان ، غلامعلی (1370)، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد، ج 12
————، (1360)، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد، ج 10
فاضل،محمود،( 1367)، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانة جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، اداره حج و اوقاف مشهد، ج 3
فاضل هاشمی، سیدمحمد رضا، “ابوالخیر فارسی”، دایره المعارف بزرگ فارسی، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی، ج 5، ذیل مدخل
فاروقی، ع (1345)، آداب السلطنه، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، شماره دوم و سوم، سال دوم
قاسملو، فرید، تقی الدین فارسی، ذیل مدخل بنیاد دایره المعارف
قرباني، ابوالقاسم(1365) زندگي نامة رياضيدانان دورة اسلامي، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ج 1
گلچین معانی، احمد(1350)، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، مشهد، سازمان امور فرهنگی و کتابخانه ها،ج 8
مدرس، محمد علي( 1346)، ريحان‍ـة الادب، تبريز، مشفق، ج 7
مبشّر الطرازی، نصرالله (1966) دارالكتب، فهرس المخطوطات الفارسیه، قاهره، ج 1
منزوی، احمد(1374)، فهرستوارة کتابهای فارسی، تهران، دایره المعارف بزرگ اسلامی
————، (1348)، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران، موسسه فرهنگی منطقه تی، ج 1
نفیسی، سعید (1363)تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران, ج1.
Persian Anis al-Atteba Abu al-Khair and its Manuscripts
Seyyed Morteza Taheri Barzoki*
Ata Mohammad Radmanesh**
Seyyed Mahdi Nourian***
Anis al-Atteba, penned by Abu al-Khair Mohammad Taqi Ibn Mohammed Farsi, is a book on medicine in the tenth century which consists of three parts including two scriptures and a speech. The first scripture includes seventeen statements in “theoretical science”, and the second scriptureincludes thirty-four chapters in “practical science”. The third part is Qrabadynmufradah and murakabah (a pharmacopoeia about the knowledge of the nature and properties of single and compound drugs).This book also provides a full course of clinical medicine for researcher, based on ancient knowledge and author’s experience. In addition, this book consists of therapies and drugs as well as author’s experiences which can be useful in traditional medicine and medicine itself.
This paper may provide scientific aids for the traditional medicine and also helps to know more about scientific prose texts of Safavid period.In addition to writing about the life and circumstances of Abu al-Khair Farsi and recognizing Anis al-Atteba, this paper also introduces available manuscripts about this book.
Key words: Din Abu al-Khair, Anis al-Atteba, theoretical medicine, practical medicine, Qrabadyn (pharmacopoeia)
——————————————————————————————————-
*PhD student of Persian language and literature, Najaf Abad branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran
Email: s_mortezataheri@yahoo.com
**Professor of Persian Language and Literature, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran
Email: radmanesh@phu.iaun.ac.ir
***Professor of Persian Language and Literature, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran / Email: mnourian@gmail.com
