آرتاویلا، شهر مقدس

آرتاویلا، شهر مقدس

جعفر سپهری

در دامنه كوه‌های غرب دریای خزر یكی از كهن‌ترین شهرهای جهان، و یكی از سرفرازترین شهرهای ایران، استوار و پابرجای ایستاده استاز روزگاران كهن تا به امروز همچون روح جاویدان ایران در برابر دشمنان ستم‌پیشه تاریخنه مغول و نه روس، نه رومی و نه تازی نتوانستند سرشت آن را براندازندساختار شهر به دوران كیانیان منسوب است كه دیواره گرداگرد پیرامون آن را كیخسرو برافراشتدر دور نخستین دوره شكوفایی آریاییان، اورارتورها، شهری مهم و ارجمند بودپندارهای نیك زرتشت پیامبر در این شهر گسترش یافتاز این رو شهر مقدس “آرتاویلا” نامیده شدآرد كه در واژگان اردوان و اردشیر هم به چشم می‌خورد به معنی بزرگ و مقدس است و ویل و وین به معنی شهر همچون پنجوین (پنج شهر). در دوران هخامنشیان و سپس اشكانیان مهم‌ترین شهر ساتراپی آذرآبادگان یا آتورپادگان بوددر دوران پیروز ساسانی بازسازی شداز این‌رو به‌اذان پیروز و پیروزگرد هم نامیده شده استستم‌پیشه‌گی امویان و عباسیان باعث شد كه این سرزمین از نخستین نبردجای‌ها و رزم‌گاه‌های جنگ‌های استقلال ایرانیان باشددلاور بزرگ ایرانی، بابك خرمدین و یاران سرخ‌جامه‌اش به مدت 22 سال با خلیفه‌ها جنگیدند و مردانه جان نثار كردنداز پس این نبردها بود كه فرمانروایان ایرانی ساجیان و سالاریان، دیلمی مسافران، در این گوشه پرچم ایران مستقل را برافراشتندپس از آن، شهر گرفتار روس‌های شد و سپس مغول خونخوار آمد كه داستان آن سرآمد خونریزی و سفاكی است.

صوفی بزرگ، فیروزشاه زرین‌تاج (خورشیدكلاهنیای بزرگ خاندان صفوی از كردستان به اردبیل مهاجرت كرددر دوران ایلخانیان، نواده او شیخ‌صفی‌الدین‌اردبیلی و نواده شیخ، خواجه‌علی‌سیاهپوش (سیاووشبودند كه آن‌جا را دارالعرفان، دارالامان و دارالارشاد نمودنداوج شكوفایی و بالندگی آن در دوران صفوی بودپس از اشغال آن توسط متجاوزان عثمانی در دوران ضعف صفویه، این شمشیر بران نادرشاه افشار بود كه آن را به مام میهن بازگردانداردبیل یكی از مراكز مهم مشروطه‌خواهی بوداز این رو آسیب فراوانی به ویژه از سوی روس‌ها به آن رسید.

ساختارهای باستانی

ستم و ویرانی فراوانی به‌ویژه از سوی روس‌ها بر یادمان‌های اردبیل رفته و این سرزمین بی‌مهابا غارت شده است.

یكی از آثار برجای مانده مسجدجمعه است از دوران سلجوقی كه خود برجای مسجدی كه در دوران حضرت علی (عساخته شده بود قرار گرفته و البته آن مسجد هم پیش از آن آتشكده‌ای بود سترگ، منسوب به زرتشت پیامبر.

مهم‌ترین ساختار باستانی اردبیل، آرامگاه و گنبد شیخ‌صفی‌الدین‌اردبیلی استاین ساختار از شاهكارهای معماری و كاشی‌كاری در جهان استبخش اصلی ساختار، گنبد الله‌الله، در زمان شیخ‌صدرالدین‌موسی فرزند شیخ‌صفی‌الدین‌اردبیلی در طول ده سال ساخته شده است.

شیخ‌صفی در خانه‌اش، بله یوسف، كه بیرون از دروازه اسفریس بود، در زیر تك درخت بید، به خاك سپرده شددر دوران صفویه حیاط ذوزنقه‌ای‌شكل، رواق، آرامگاه و گنبد شاه اسماعیل، چینی‌خانه، مسجد جنت‌سرا، چراغ‌خانه، چله‌خانه، آرامگاه پادشاهان صفوی، شهیدگاه و … در میدان عالی‌قاپو ساخته شدند.

در محوطه صحن اصلی مجموعه، در برابر گنبد الله‌الله، سنگ گور مرمرین مادر شاه اسماعیل صفوی، عالم‌شاه بیگم (حلیمه بیگم آغا)، كه نام اصلی او “مارتا” بوده قرار داردمسیحی بودن او سبب شد تا آرامگاه وی خارج از مجموعه اصلی قرار گیردمارتا همسر شیخ‌حیدر، دختر اوزون‌حسن آق‌قویونلو (نصیر بایندرو دسپیناكاترینا دختر آخرین امپراتور ترابوزان روم، استمارتا سهم بزرگی در به قدرت رسیدن شاه اسماعیل صفوی و پرورش اندیشه‌های او داشتمارتا نقشی ماندگار در تاریخ ایران دارد. (خاندان واپسین امپراتور بیزانس روم، ژان چهارم، پس از اشغال ترابوزان به دست امپراتوری عثمانی به دربار بایندریان پناهنده شدنددریچه گور تاج خانم، همسر شاه اسماعیل و مادر شاه‌تهماسب در دیوار غربی حیاط بوده كه سنگ آن سپس به چینی‌خانه منتقل شده استدر نبرد چالدران فرماندهی 2000 زن رزم‌جوی جنگاور بر عهده بهروزه خانم همسر نخست شاه اسماعیل بودبهروزه خانم و تاج خانم در این نبرد اسیر شدندبا فداكاری بهروزه خانم، تاج خانم از اردوی اسیران می‌گریزد و خود را به ارتش ایران می‌رساند.

رواق یا قندیل‌خانه

این ساختار در زمان شاه تهماسب اول ساخته شده و محل تدریس بوده استطبقه بالای آن نیز به بانوان اختصاص می‌یافته استپرچم جنگ چالدران (چالِ‌دیراندر این ساختار قرار داده شده استبرای این ساختار فرشی از زر و سیم با تاروپود ابریشم بافته شده كه با 32 میلیون گره از نفیس‌ترین و گرانبهاترین فرش‌های جهان استدر آن تصویر كامل قندیل‌خانه بافته شده بودگویی آیینه‌ای بوده بر زمیناین فرش در زمان قاجار توسط یغماگران انگلیسی به غارت رفته و اینك در موزه ویكتوریا و آلبرت در كنار دیگر آثار ایران قرار دارد.

شاه‌نشین

شاه‌نشین توسط پنجره‌های فلزی از رواق جدا شده و درب آن زمانی با روكش زیبایی از زرناب پوشیده شده بوددر این محل روپوش‌های شیخ‌صفی‌الدین و شاه اسماعیل نگه‌داری می‌شده است.

آرامگاه شیخ‌صفی‌الدین

گنبد الله‌الله، با ارتفاع دو و قطر شش متر بر روی یك استوانه 15 متری با دو متر چوب‌كاری بسیار زیبا قرار گرفته استآرامگاه‌های شیخ‌صفی‌الدین، شیخ حیدر، شیخ‌صدرالدین‌موسی و شیخ‌ابراهیم در این مكان قرار داردصندوق منبت‌كاری بر روی گور شیخ‌صفی‌الدین با تزیینات خاتم و گره‌چینی قوی، یكی از شاهكارهای هنری ایران است.

آرامگاه شاه اسماعیل

كاشی‌های لاجوردی زیبا و نقوشی از آب طلا در ورودی آرامگاه شاه اسماعیل جلوه‌گری می‌كندسمت چپ دیوار پنجه انسانی بر سنگ بزرگ‌تر از حد معمول، به نام پنجه‌علی نمایان استكتیبه‌های پیرامون با خط ثلث اثر ماندگار علی‌رضا عباسی به یادگار مانده است و صندوق گور مرصع از خاتم و منبت عاج فیل و طلا و چوب صندل و سنگ فیروزه و سیم‌های نقره آن جایگاه را به مكانی اسرارآمیز مبدل ساخته استگفته شده است كهروس‌ها در ازای واگذاری این صندوق، وعده كشیدن راه‌آهن به شهرهای مهم آذربایجان را داده بودند!

گنبدی كوچك‌تر از كاشی‌های فیروزه‌ای، سفید، زرد و مشكی و طوق زرینی در میان چهار تیغه شمشیر بر فراز گنبد، خودی نشان می‌دهد.

حرم‌خانه

گورهای بانوان خاندان صفوی با دری سیمین از شاه‌نشین جدا شده است.

چینی‌خانه

این ساختار را باید نخستین موزه چینی جهان نامیدتالار مربع‌گونی با قطر 18 متربا گچ‌بری، نقاشی و طلاكاری بی‌مانند كه شاهكارهای چینی جهان را در خود جای داده بوداین چینی‌ها هدیه خاقان چین بود به “شاهشاهان فرمانروای ایران‌زمین” كه دگر باره جهان‌راه ابریشم را رونق دوباره‌ای داده بود و دست اروپایی‌ها را از آن كوتاه كرد.

گذشته از چینی‌ها، این مجموعه موزه‌ای از هدایای پادشاهان و سلاطین و مریدان شیخ در طول 400 سال بوددر و پنجره‌های زرین و سیمین، فرش‌های نفیس و بی‌مانند، قندیل‌ها، چراغ‌های طلایی، شمعدان‌های طلایی و مرصع، مینیاتورهای بسیار زیبا و نفیس و …. كه توسط بیگانگان غارتگر به تاراج رفت و اینك زینت‌بخش موزه اغیار است و جایگاه حسرت‌برانگیز آن‌ها تنها نصیب ما شده است.

كتاب‌خانه

ایرانی از دیرباز همواره به دنبال دانش و كتاب بوده است و نخستین كتابخانه‌های جهان در ایران پدیدار گشتندپیشینه كتابخانه آرامگاه به دوران شیخ‌صفی‌الدین بازمی‌گردد كه مریدان با اهدای كتاب‌های نفیس آن را تأسیس كردند و در زمان شاه عباس بزرگ به حد كمال رسیدبر كتاب‌ها این واژه خودنمایی می‌كند“هركه خواهد بخواند مشروط بر آنكه از آستان بیرون نبرد و هر كه بیرون برد شریك خون امام حسین (عبوده باشد1017″.

در دوران قاجار، پس از پایان جنگ‌های ایران و روس و قرارداد ننگین تركمانچای، پرفسور سنكورسكی ایرانشناس روسی از رئیس كل اركان حزب قشون روس ژنرال گراف‌دیبیج درخواست و تاكید نمود كه كتاب‌ها و آثار خطی و ادبی ایران ضبط شده به روسیه منتقل گردداو این وظیفه را بر عهده گریبایدودف كه نویسنده و شاعری توانا بود واگذار كردبا وجود هزینه و زحمت فراوان، ژنرال پاسكویچ قشونی از قراباغ به فرماندهی ژنرال سوختلن (سوقنانبرای محاصره اردبیل و تصرف كتابخانه شیخ صفی مأمور كردگریبایدودف از علاقه تزار به اسلام سخن‌ها گفتو اینكه هدف روسیه ترویج و اشاعه دین اسلام استو مسلمانان روسیه به این كتاب‌ها نیاز دارند و پس از نسخه‌برداری كتاب‌ها را بازخواهد گردانیدبا این نیرنگ مخالفان را نرم نمود و 114 فقره، به عدد سوره‌های قرآن، از بهترین و نفیس‌ترین كتاب‌ها بسته‌بندی نموده به پترزبورگ فرستاد.

پس از فروپاشی حكومت پوشالی شوروی، دولت ایران درخواست استرداد كتاب‌هایی را داشت كه با فریب و نیرنگ از ایران ربوده شده بودمسئولان موزه سرانجام با این موضوع كه دانشمندان ایرانی از صفحاتی از كتاب‌ها كه توسط ایشان مجاز اعلام می‌شود تصویر تهیه كنند موافقت خود را اعلام كردند!

شهیدگاه

شاه اسماعیل پس از مراجعه از جنگ با شروانشاه، پیكر پدر، سلطان حیدر، و بزرگان صفوی را به این محل آورده دفن نمودسپس بزرگان ایرانی را كه در چالدران شهید شده بودند در محوطه بقعه و سربازان شهید را در حیاط دفن نمود و از آن پس آنجا شهیدگاه نامیده شدسواره نظام دلاور با زین و یراق اسب‌ها دفن شده بودنددر زمان جنگ جهانی دوم بسیاری از سنگ‌قبرها توسط ارتش سرخ روسیه شكسته شد!

آرامگاه 200 زن جنگاور كه در نبرد چالدران به شهادت رسیده‌اند، در گوشه‌ای از شهیدگاه قرار دارددر نبرد چالدران بیش از 2000 زن جنگاور در سپاه ایران وجود داشت كه همگی شمشیرزنانی دلاور و تیراندازانی خبره بودندفرماندهی این بخش از سپاه بر عهده بهروزه خانم، همسر نخست شاه اسماعیل صفوی بود.

 كلخوران و بقعه شیخ‌جبرئیل

این كلخوران زادگاه شیخ‌صفی‌الدین، قریه‌ایست در شمال اردبیل كه اینك به آن چسبیده استآرامگاه شیخ‌جبرئیل، پدرشیخ‌صفی و تنی چند از نیاكان او در این مكان قرار دارد.

آرامگاه فیروزشاه زرین‌تاج (خورشیدكلاهنی‌ای بزرگ خاندان صفوی در دهكده رنگین گیلان قرار دارد.

پس از نبرد، سلطان عثمانی از شاه اسماعیل درخواست كرد كه شمشیری را كه با آن لوله توپ را به دو نیم كرده بود برای وی بفرستدشاه اسماعیل دعوت سلطان را اجابت نمودوقتی كه شمشیر به دارالخلافه رسید، سلطان در حضور اعیان و اشراف آن را بر روی لوله توپی آزمود، ولی اثر مطلوب را به دست نیاورد و بنابر این نامه‌ای به شهریار صفوی نوشت و گله كرد كه معلوم می‌شود شاه قزلباش یك شمشیر را از برادرش مضایقه كرده استشاه اسماعیل در پاسخ نوشت:

شمشیر همان شمشیر است، بازو همان بازو نیست

نكتهشروانشاهیان، نگهبانان دریای مازندران، آخرین بازماندگان خاندان ساسانی در خاك اصلی ایران بودند كه به مدت یك هزار سال، از سقوط ساسانیان تا به قدرت رسیدن صفویان، حكومت كردندواپسین پادشاه آن هم‌پیمان جهانشاه قره‌قویون‌لو بودمركز این خاندان شهر باكو بود و اینك دژ شروانشاه، شیرین‌دژ و دژ گلستان به موزه تبدیل شده است.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ

ارسال نظر

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.