گزارشي از پراكندگي نسخه‌هاي خطي اسلامي در برخي كتابخانه‌هاي مهم جهان

گزارشي از پراكندگي نسخه‌هاي خطي اسلامي در برخي كتابخانه‌هاي مهم جهان

دکتر یوسف بیگ باباپور

(دکترای تاریخ علوم دورۀ اسلامی، کارشناس و پژوهشگر نسخه های خطی)

yosefbeigbabapour@gmail.com

مقدّمه

در اين مقاله، سعي خواهد شد تا حد امكان اوّل معرفي اجمالي برخي كتابخانه‌هاي مهم منطقة خاورميانه و اروپا و غيره كه داراي نسخ خطي عمده هستند، صورت پذيرد، ضمن آنكه  گزارشي از موجودي و تعداد تقريبي نسخ خطي آنها ارائه مي‌گردد و نيز در مورد موجودي نسخ خطي تاريخ علم و فهارس اختصاصي علوم مختلف موجود بحث شود.

ناگفته پيداست كه بحث دربارة پراكندگي نسخه‌هاي خطي در جهان، كاري بس سترگ وگسترده است كه حوصله‌اي بيش از اين مي‌طلبد و گنجاندن آن در يك مقاله البته دشوار است. اما آنچه در اين مقال خواهد آمد، نگاهي به موجودي كتابخانه‌هاي مهم و شناخته شده است كه آمار دست‌نويس‌هاي آنها قابل توجه است؛ مثلاً در اين گزارش به فلان مسجد، مدرسه، خانقاه يا كتابخانة كوچكي كه 100 نسخه در آن نگهداري مي شود، توجه نشده و فقط به معرفي مجموعه‌هاي عمدة حاوي بيش از هزار نسخه يا نزديك به آن پرداخته شده است. البته در اين ميان، كتابخانه‌هاي شبه قاره به دليل ناشناخته بودن بسياري از گنجينه‌هاي مخطوطاتش مستثناست. صرفاً اين بخش از مقاله كه ترجمه شده، در آن سعي گرديده تا به غالب كتابخانه‌هاي شناخته شده كه در آن‌ها دستنويس‌هاي اسلامي نگهداري مي‌شود، توجه شود و اين براي اوّلين بار است كه به زبان فارسي در اين مختصر آورده مي‌شود. چرا كه منابع فارسي ما در معرفي تقريباً تمامي كتابخانه‌هاي هند بسيار اندك و البته پراكنده است.

از آنجايي كه هرگونه تحقيقات در زمينة نسخه‌هاي خطي دورة اسلامي و به تبع آن تاريخ علوم، تمدن و فرهنگ و هنر ايراني و اسلامي منوط به در اختيار داشتن آماري دقيق و شناخت از چند و چون وضعيت نسخه‌هاي خطي و ميراث مكتوب است، بايد به يك اتفاق نظر در زمينة موجودي اين ميراث مكتوب در كتابخانه‌هاي مهم جهان برسيم؛ لذا با آگاهي به اين نكته كه تا به امروز خيلي از كتابخانه‌هاي دنيا هنوز كاتالوگ و فهرست‌نويسي نشده، اطلاع ما از كمّ و كيف موجودي آنها متأسفانه چندان نيست. البته اين موضوع بيشتر به شرق صدق مي‌كند تا غرب. بسياري از كتابخانه‌هاي هند، پاكستان، تركيه، و حتي ايران هنوز يك كاتالوگ علمي از موجودي خود تهيه و منتشر ننموده‌اند.

با اين توصيفات ما هنوز به يك دسته‌بندي و نتيجه‌گيري علمي دريارة موجودي نسخ خطي در دنيا، و سپس موجودي نسخ خطي مختص تاريخ علوم دورة اسلامي در ميان آن نمي‌توانيم برسيم. اما به عنوان يك طرح و يك نتيجه‌گيري نسبي و تقريبي با استناد به آنچه تا به امروز از برخي كتابخانه‌هاي مهم دنيا كاتالوگهايي تهيه شده و در دسترس محققين است، مي‌توان به معرفي ميزان موجودي نسخ خطي در دنيا در مرحله اوّل، و از ميان آنها نسخ خطي علوم و فنون دورة اسلامي با استناد به فهارس تخصصي دست يافت.

طبق آماري كه اخيراً توسط موسسة الفرقان در لندن، در مقدمة كتاب چهارجلدي «گنجينه‌هاي دست‌نويس‌هاي اسلامي در جهان » (نك: رحيمي ريسه، ج1، ص14) ارائه گرديده، چنين برمي‌آيد كه بيش از سه ميليون دست‌نويس در كتابخانه‌هاي عمومي و خصوصي جهان موجود است.(الحلوجي، ج1، مقدمه) اما در واقع اين آمار تعداد نسخه‌هايي را نشان مي‌دهد كه تا به حال شناسايي و معرفي شده‌اند و در نتيجه نسخه‌هايي كه هنوز در كتابخانه‌ها و مجموعه‌هاي خصوصي و غيره در گوشه و كنار دنيا موجود هستند و هنوز كاتالوگ و معرفي نشده‌اند، بايد بر اين تعداد افزوده شوند. اين تعداد البته قابل توجه خواهد بود و شايد با احتساب آنها بتوان آماري در حدود پنج ميليون نسخة خطي در جهان ارائه كرد.

از ميان آمار سه ميليون نسخة شناخته شده، آنچه تاكنون فهرست شده و به نوعي معرفي گرديده است، در حدود يك ميليون و دويست هزار نسخه مي‌باشد و بيش از يك ميليون و هشتصد نسخه هنوز كاتالوگ نشده است.

لذا در يك جمع‌بندي كلي مي‌توانيم بگوييم كه در حدود يك پنجم نسخه‌هاي خطي اسلامي موجود در دنيا تا به حال معرفي گرديده، و دو پنجم آن آمارگيري شده، ولي هنوز معرفي و كاتالوگ نگرديده است؛ يعني نسخه‌هايي كه وارد كتابخانه‌ها و مجموعه‌هاي دولتي شده، و شماره خورده ولي هنوز براي ما ناشناخته‌اند؛ و در نهايت تعداد تقريبي دو پنجم باقي كه هنوز نه شناسايي شده و نه جزو دارايي كتابخانه‌ها و ارگانهاي دولتي حساب مي شود و بيش از همه اين بخش از موجودي ميراث مكتوب در معرض نابودي هستند. چون اغلب نه در شرايط مناسبي نگهداري مي شوند و نه بعضاً ارزش محتوايي آنها براي محققين و يا حتي خود صاحب نسخه معلوم است. گاه اتفاق افتاده كه از يك اثر تنها يك نسخه در عالم موجود است كه آن نيز در دست فلان مالك شخصي است و به دلايلي ممكن است اين نسخه در معرض نابودي قرار گيرد و ضايعه‌اي كه در اثر فقدان آن اثر پيش خواهد آمد، با هيچ چيز ديگري قابل جبران نخواهد بود.

از طرفي به دليل عدم وجود آماري تفكيكي از دست‌نويس‌هاي موجود، نمي‌توان به يك نتيجه‌گيري دقيق رسيد كه مثلاً به چه ميزان آثار فارسي يا عربي يا به زبانهاي ديگر داريم. اما بر پاية شواهد موجود، و بر اساس فهرستواره‌اي كه استاد احمد منزوي تدوين نموده‌اند، مي‌توان گفت كه از ميان سه ميليون دست‌نويس ثبت شده، دست كم پانصد هزار نسخه به زبان فارسي است و تعداد اندكي به زبانهاي تركي، اردو، كردي و برخي زبانها و گويش‌هاي محلي است و مابقي به زبان عربي كه شايد تعداد نسخه‌هاي عربي از بين اين آمار سه ميليوني، به دو ميليون و پانصد نسخه برسد.

رفته رفته در اثر گسترش فهرست‌نويسي، ضرورت تهية كتابشناسي فهارس بر محققين اين عرصه محسوس مي‌شد. در طول اين چند دهة اخير براي شناسايي راحت‌تر مجموعه‌هايي كه تا به حال فهرست شده‌اند، فهرست يا كتابشناسي فهارس تهيه شد. از جمله اين كتابشناسي‌ها مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

– كتابشناسي فهرست‌هاي نسخه‌هاي خطي در كتابخانه‌خاي دنيا، از ايرج افشار، تهران، 1337ش.

– دست‌نويس‌هاي عربي در دنيا (Les manuscrits arabes dans le monde)، از هويسمان، 1967م.

– كتابخانه‌ها و مجموعه‌هاي نسخه‌هاي خطي عربي در جهان، به همت دكتر چنگيز پهلوان كه در واقع بخش منابع تاريخ نگارشهاي عربي فؤاد سزگين بود، به فارسي برگردانده، و در سال 1366ش. در تهران منتشر شد.

– فهارس المخطوطات العربيه في العالم، از كوركيس عوّاد، كويت، 1984م. در دو جلد.

– دليل فهارس المخطوطات في المجمع الملكي لبحوث الحضاره الاسلاميه، ويرايش دوم، اردن، 1986م.

– نگرشي بر جهان كتابشناسي‌هاي ايران، از غلامحسين تسبيحي، تبريز، نيما، 1365ش.

– World survey of Islamic Manuscripts، از گروه مؤلفان، به سرپرستي و مديريت دكتر هادي شريفي و سرويراستاري جفري راپر، لندن، موسسه الفرقان، 1992-1994م. اين كتاب اخيراً در چهار مجلد (سه جلد متن و يك جلد ايندكس) در تهران توسط آقاي رحيمي ريسه ترجمه و از سوي كتابخانة مجلس منتشر شد.

– كتابشناسي فهارس (ج1)، تدوين حسين متقي، قم، كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي، 1385ش.

علاوه بر فهرستِ فهارس، برخي آثار در حوزة شناسايي دقيق و تسريع در معرفي مخطوطات انجام يافته كه جا دارد از كتاب ارزشمند آغازنامه، تدوين محمدحسين اميني (قم، كتابخانة مرعشي، 1385) ياد شود كه در چهار جلد تدوين شده و بر اساس آغاز مشهورمخطوطاتِ فهرست شده، ترتيب يافته است. دو جلد اول اين كتاب، آغاز آثار عربي و جلد سوم آثار فارسي و جلد چهارم آثار تركي را در بر دارد.

يا كتاب ارزندة فهرستوارة دستنوشت‌هاي ايران (دنا)، كه در دوازده جلد اخيراً در تهران (كتابخانة مجلس) منشر شد و جلد يازدهم و دوازدهم آن به مولفين و كاتبان اختصاص دارد.

و نيز مجلد مستقلي از فهرست كاتبان نسخه‌هاي خطي موجود در كتابخانة مرگزي دانشگاه تهران كه اخيراً توسط كتابخانة مجلس منتشر شده، هر كدام به نوبة خود گوشه‌اي از مشكلات موجود را رفع خواهد كرد؛ لذا به نوبة خود دربارة چنين آثاري بحث خواهد شد و كارايي هر يك را در حيطة بازگو خواهيم كرد.

ذيلاً به معرفي مهمترين كتابخانه‌هاي داراي نسخ خطي در برخي نقاط جهان خواهيم پرداخت و ابتدا از كتابخانه‌هاي ايران شروع مي‌نماييم:

برخي كتابخانه‌هاي مهم ايران

درآمد:

در اين بخش از مقاله سعي شده است تا با معرفي اجمالي كتابخانه‌هاي ايران كه داراي نسخ خطي هستند، نسبت به موجودي نسخ خطي در ايران در نگاه اوّل، و سپس به موجودي تقريبي نسخ خطي در حوزة علوم و فنون در نگاه دوم پرداخته شود. با توجه به برخي فهارس تخصصي كه در سال‌هاي اخير منتشر شده، نتيجه‌گيري در اين امر را لااقل در ايران براي ما كمي آسان‌تر نموده است.

گزارشي از برخي كتابخانه‌هاي داراي نسخ خطي در ايران:

الف) تهران:

-سازمان اسناد و كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران:

كتابخانة ملي ايران در سال 1316ش. / 1937م. تأسيس شد. در اين كتابخانه حدود 32000 نسخة خطي (عربي، فارسي، تركي و كردي) نگهداري مي‌شود. اهميت اين كتابخانه به مجموعه‌هايي است كه در آن نگهداري مي‌شود. از جمله اين مجموعه‌ها، نخستين ترجمه‌هاي فارسي از چند زبان اروپايي، از جمله ترجمه‌هاي دارالترجمة همايوني است كه توسط ناصرالدين شاه قاجار (1264-1312ق.) بنياد نهاده شده بود. اغلب نسخ اين مجموعه كه در جلد اول فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانة ملي (1343ش.، مقدمه) معرفي شده‌اند، داراي يادداشت ناصرالدين شاه است.

از ديگر مجموعه‌هاي نفيس اين كتابخانه، «مجموعة جغرافياي تاريخي» است كه شامل سفرنامه‌ها و توصيف مناطق مختلف جغرافيايي ايران به قلم صاحب‌منصباني است كه از سوي ناصرالدين شاه اعزام مي‌شدند تا مشاهدات خود را مكتوب كنند. اين مجموعه از حيث تاريخ و جامعه شناسي ايران در سدة اخير بسيار مهم مي‌باشد.

همچنين دو مجموعة مهم كه به موجودي اين كتابخانه افزوده شده، يكي كتابخانة عمومي معارف كه شامل 348 نسخه و ديگري كتابخانة پهلوي كه شامل 6316 نسخه مي‌باشند. همچنين بخشي از مجموعة محمدعلي زفره‌اي نيز به اين كتابخانه اهدا شده است.

در لابه‌لاي مجموعه‌هاي موجود در اين كتابخانه، نسخه‌هاي منحصر به فرد، كهن و ناياب و گاه به خط مؤلف موجود است كه ارزش موجودي اين كتابخانه را دو چندان مي‌كند.

فهارس منتشرة اين كتابخانه امروزه بالغ بر بيست و دو مجلد مي‌شود كه از سال 1343ش. تا 1384ش. تا 6050 نسخه معرفي شده است. اكنون ادامة فهرست نويسي آن توسط مفهرسين ايراني دنبال مي‌شود و اخيراً مجلداتي را آمادة چاپ نموده‌اند.

همچنين مجموعه نسخ خطي كتابخانة عمومي معارف در سال 1313-1314ش. توسط عبدالعزيز جواهركلام فهرست و در تهران (وزارت معارف) در 2جلد منتشر شده كه به معرفي 348 نسخه پرداخته است.

همچنين فهرست اختصاصي آثار ابوعلي سينا در اين كتابخانه، با عنوان « فهرست نمايشگاه آثار ابوعلي ابن سينا در كتابخانة ملي» در سال 1333ش. در تهران منتشر شد. به دنبال آن فهرست نمايشگاه آثار خواجه نصيرالدين طوسي در كتابخانة ملي در سال 1335ش. تاليف مهدي بياني در تهران انتشار يافت.

البته متفرقاتي از موجودي كتب خطي اين كتابخانه در جاهاي مختلف و به بهانه‌هايي معرفي شده‌اند؛ از آن جمله است:

-حسين‌علي محفوظ، «دارالكتب الوطنيه في طهران»، ذيل عنوان: نفايس المخطوطات العربيه في ايران، در: مجلة معهد المخطوطات العربية، س3، ش1، ص3-78 . [بازچاپ: نشرية نسخه‌هاي خطي، دانشگاه تهران، دفتر 13، 1387ش، صص273-345].

– دكتر مهدي محقق، «منتخباتي از كتابهاي فارسي خطي كتابخانة ملي فرهنگ»، در: نسخه‌هاي خطي، دفتر1، 1340ش، ص51-61.

– مهدي بياني، «فهرست قسمتي از كتابهاي خطي فارسي كتابخانة ملي تهران»، در: نسخه‌هاي خطي، دفتر4، 1344ش، ص281-139؛ و همان، دفتر 6، ص119-326.

– محمدحسن رجايي زفره‌اي، «نسخه‌هاي خطي محمدعلي رجايي زفره‌اي»، در: راهنماي كتاب، ج19، 1355ش، ص742-746؛ و نيز در: كتابداري، س33، ش32-33، 1378ش، ص59-78.

– حميد سليم گندم، «فهرست عناوين 160 نسخة خطي كتابخانة استاد سيد جلال‌الدين همايي»، در: هدية بهارستان (به زنده ياد استاد مير جلال‌الدين محدث ارموي)، به كوشش عبدالحسين طالعي، تهران، خانة كتاب و كتابخانة مجلس، 1386ش، ص585-592.

دربارة ميراث مكتوب علوم و فنون در اين كتابخانه فهرست اختصاصي مستقلي از موجودي آن هنوز ارائه نشده است.

-كتابخانة مجلس شوراي اسلامي و سناي سابق:

كتابخانة مجلس شوراي اسلامي تا سال 1357ش. اين كتابخانه با عنوان «كتابخانة مجلس شوراي ملي» ناميده مي شد و اكنون با عنوان كتابخانة شمارة يك، در برابر كتابخانة شمارة دو (سناي سابق) از هم متمايز مي‌گردد. اين كتابخانة در سال 1302ش. توسط ارباب كيخسرو زردشتي تأسيس شد. تعداد دست‌نويسهاي اين كتابخانه بالغ بر بيست و شش هزار نسخه است و تا امروز بيش از نود درصد آن فهرست‌نويسي شده است.

در اين كتابخانه مجموعه‌هاي ارزشمندي از اهدا كنندگان خيّر موجود است كه برخي از آنها عبارتند از: مجموعة اهدايي محمدعلي كريم زادة تبريزي (984 نسخه)، مجموعة امام جمعة خويي (260 نسخه)، مجموعة سيد محمد طباطبايي (1438نسخه)، مجموعة مجيد فيروز (368نسخه)، مجموعة رهي معيري (23 نسخه)، مجموعة نجم‌الدوله (115نسخه)، مجموعة غلامحسين سرود (147نسخه)،‌ مجموعة خاندان معزي دزفولي (420نسخه)، و غيره.

نسخه‌هاي اين كتابخانه در زمينة اغلب علوم اسلامي و تاريخ كتابت انها از نخستين سده‌هاي اسلامي تا سده‌هاي اخير است. شماري از نسخ آن منحصر بفرد يا نفيس بوده و آثار بسيار مهمي در رياضيات، نجوم، پزشكي، كلام، فلسفه، ادبيات، و غيره در آن نگهداري مي شود.

فهارس منتشرة كتابخانة شمارة يك، كه از سال 1305ش. شروع شده، تا به امروز به بيش از پنجاه جلد مي‌رسد كه اكثر مجلدات آن توسط استاد عبدالحسين حائري در طول سي سال خدمت ايشان در كتابخانه تأليف شده است. نگارندة اين سطور نيز افتخار فهرست‌نويسي در اين كتابخانه را داشته و تا امروز 4 مجلد (ج1/40، ج 3/40، ج45، ج53) از فهارس آن را تأليف نموده است.

امّا كتابخانة شمارة دو، كه پيش از انقلاب «كتابخانة مجلس سنا» خوانده مي شد، داراي 1769 نسخة خطي است و فهارس اين كتابخانه به دو جلد مي رسد كه در سال 1355 و 1359ش. توسط محمدتقي دانش‌پژوه و بهاءالدين علمي انواري تأليف شده است. اين دو جلد هم اكنون با حروفچيني جديدي به صورت دو ستونه در يك مجلد منتشر شده است. البته مبنا بر بازچاپ كل فهارس كتابخانه به اين شيوه مي‌باشد كه تا به حال 20 جلد آن در 9 مجلد بازچاپ شده است.

غير از فهارس چاپ شده يا در دست تأليف و چاپ، تا به حال به بهانه‌هاي مختلف و در مجلات متنوع، بسياري از نسخ خطي اين كتابخانه معرفي تفصيلي شده‌اند. اخيراً راه‌اندازي سري جديد مجلة وزين «پيام بهارستان» و مجلة بين‌المللي «نامة بهارستان» بهترين مكان براي انتشار ميراث مكتوب اين كتابخانه و كتابخانه‌هاي ديگر است.

البته تا به حال فهرست تخصصي و موضوعي از موجودي آثار علوم و فنون در اين كتابخانه تهيه نشده، فقط يك بار توسط موسسه تاريخ پزشكي يك فهرستوارة پرغلط و البته ناقص از نسخه‌هاي پزشكي آن تهيه و در تيراژ محدود منتشر شده است.

همچنين بخشي از جلد ششم (1344ش.) فهرست اين كتابخانه كه توسط مرحوم سعيد نفيسي تأليف يافته، به معرفي آثار پزشكي و نجوم و غيره پرداخته است.

در جلد نوزدهم فهرست مجلس نيز صرفاً نسخه‌هاي خطي با موضوعات رياضيات و پزشكي، در 646صفحه معرفي شده است. اين جلد در سال 1350ش. توسط عبدالحسين حائري تأليف يافته است.

در ادامة جلد سابق، جلد 20 توسط سيدجعفر حسيني اشكوري در سال 1389ش. تأليف شد و در ضمن آن عمدتاً آثار نفيس و ناياب پزشكي، نجوم، جغرافيا، رياضيات و غيره معرفي شد كه اغلب نسخه‌هاي صندوقي كتابخانه به حساب مي‌آمدند. يكي از آثار نفيس معرفي شده در اين مجلد، نسخة نفيس و مصور جغرافيايي اُنس‌المهج و حدائق الفرج شريف ادريسي بود كه در سال 1390ش. توسط نگارندة اين سطور به صورت عكسي منتشر شد. همچنين اثر منحصر بفرد و تازه ياب از تميمي پزشك با عنوان جيب العروس كه به كوشش نگارنده زير چاپ مي‌باشد، نيز در اين مجلد معرفي شده است، و دهها نسخة نفيس ديگر.

علاوه بر اين فهارس، سايت اين كتابخانه در استخراج موجودي آن در هر زمينه اي بهترين مرجع و راهگشاي كاملي است. هم اكنون اغلب نسخه‌هاي خطي اين كتابخانه اسكن شده و در سايت كتابخانه به صورت رايگان در دسترس استفاده‌كنندگان است.

– كتابخانة مركزي دانشگاه تهران:

اين كتابخانه در سال 1328ش. با مجموعة اهدايي سيد محمد مشكوه، محقق و استاد برجستة دانشگاه تهران تأسيس شد. به تدريج مجموعه‌هاي ديگري به كتابخانه اهدا گرديد كه از آن جمله هستند: خاندان شيخ محمد عبده(70 نسخه)، ضياءالدين نراقي (11نسخه)، ولاديمر ايوانف (8نسخه)، دكتر اسماعيل بيگي (9نسخه)، شهرداري گرگان (221نسخه)، وزارت آموزش و پرورش (113نسخه)، حسنعلي غفاري معاون الدوله (30نسخه)، دكتر ربيع بديعي (13 نسخه)، خاندان سيد جلال جزايري (43نسخه)، حسين فيروز (11نسخه)، دكتر اصغر مهدوي (7نسخه)، صادق رحيمي (18نسخه)، محمد سنگلجي (8نسخه)، هيبت‌الله افخمي اردكاني (21نسخه)، خاندان محمدعلي سديدالسلطنة كبابي (66نسخه)، اللهيار صالح (11نسخه)، همايون صنعتي (14نسخه)، حسين‌علي محفوظ (14 نسخه) و غيره. همچنين بسياري از مجموعه‌هايي كه تا به حال از اشخاص مختلف خريداري شده‌اند: حسن‌علي باستاني‌راد (2735نسخه)، كتابفروشي باراني (228 نسخه)، فخرالدين نصيري اميني (550نسخه)، شيخ علي علومي يزدي (631نسخه)، بديع الزمان فروزانفر (172نسخه)، و غيره.

پس از تشكيل و تأسيس كتابخانة مركزي، كتابخانه‌هاي دانشكده‌هاي ادبيات، حقوق و علوم سياسي و اقتصادي، و الهيات و معارف اسلامي و در نهايت دانشكدة پزشكي در اين كتابخانه ادغام شد و همة دست‌نويسها به كتابخانة مركزي انتقال يافت.

اين كتابخانه شامل دست‌نويس‌هاي كهن و ناياب و منحصر بفرد، نفيس و مذهّب، از سده هاي 4 تا 14 ق. است و موضوعات آنها متنوع و تقريباً در همة زمينه‌ها و موضوعات مي‌باشد. امروزه شمار دست‌نويس‌هاي آن بالغ بر هفده هزار نسخه است.

فهارس منتشرة كتابخانة مركزي، تا الآن بالغ بر بيست جلد است. البته اين تعدا غير از فهارس كتابخانه‌هاي دانشكده‌ها و برخي مجموعه‌ها است. مثلاً فهرست دانشكده‌هاي ادبيات، حقوق، پزشكي، الهيات و غيره، يا مجموعه‌هاي امام جمعة كرمان، مشكوه و غيره هر كدام مجزا فهرست شده و به چاپ رسيده‌اند. علاوه بر آن بارها مقالات متنوع و گسترده‌اي در معرفي گنجينةخطوطات اين كتابخانه منتشر شده است(نك: راپر، ج2، صص561-563). تنها تعداد اندكي از نسخ خطي اين كتابخانه هنوز فهرست و معرفي نشده است.

غير از گنجينة نسخ خطي در اين كتابخانه، ميكروفيلهاي آن نيز از ارزش معنوي بسيار بالايي برخوردار است. تا به حال حدود نُه هزار ميكروفيلم از مهمترين نسخه‌هاي خطي ايران و جهان در اين كتابخانه جمع آمده كه از آن ميان شش هزار عنوان نسخه در قالب ميكروفيلم در سه مجلد فهرست ميكروفيلمهاي كتابخانة مركزي دانشگاه تهران توسط استاد فقيد محمدتقي دانش‌پژوه تأليف و طي سالهاي 1348-1363ش. منتشر شده است. غير از آن در سالهاي 1364-1366ش. آقاي رمضان رفيع‌پور ميكروفيلم‌هاي شمارة 6226 الي 6421 اين كتابخانه را فهرست و در مجلة كتابداري (ش10، ص119-126 و ش11، ص201-215) منتشر نمود. اكنون بيش از 2500 ميكروفيلم اين كتابخانه هنوز فهرست و معرفي نشده است.

همچنين تا به امروز فهرست تخصصي و مستقلي از نسخ خطي در حوزة علوم و فنون از موجودي اين كتابخانه تهيه نشده است. اما فهرست كتابخانة دانشكدة پزشكي، تأليف حسن ره‌آورد (1333ش.) را به عنوان اولين فهرست اختصاصي نسخ خطي پزشكي اين كتابخانه مي‌توان به حساب آورد كه البته فقط نسخه‌هاي كتابخانة دانشكدة مزبور را در بر دارد و بي‌گمان پس از ادغام كتابخانة اين دانشكده، بر تعداد نسخ پزشكي افزوده شده است و نمي‌توان آن را به عنوان ملاك در داوري موجودي آثار پزشكي در كتابخانة مركزي قرار داد.

– كتابخانة مدرسة عالي سپهسالار:

اين كتابخانه اكنون با عنوان «كتابخانة مدرسة عالي شهيد مطهري» خوانده مي‌شود. مجموعة نسخ خطي موجود در اين كتابخانه به 7925 نسخه مي‌رسد كه در سال 1297ق. توسط صدراعظم حسين خان (1241-1298ق.)، صدر اعظم ناصرالدين شاه، وقف گرديد و مسجد، مدرسه و كتابخانة مزبور تأسيس و به نام ايشان (سپهسالار) ناميده شد. ابتدا دست‌نويس‌هاي اهدايي مرحوم سپهسالار 3370 نسخه بود. به تدريج مجموعه‌هايي به صورت اهدايي يا از طريق خريد بدان اضافه گرديد. مجموعه‌هاي كتابخانة صدر (57نسخه) و كتابخانة مشيرالسلطنه (605نسخه) نيز به اين كتابخانه انتقال يافت.

نسخه‌هاي خطي اين كتابخانة نيز تقريباً در همة موضوعات علوم اسلامي است و برخي نيز منحصر بفرد، نفيس و ناياب است و برخي ديگر نيز داراي ارزش هنري و مذهّب و مزين هستند. از جمله آثار مهم موجود در اين كتابخانه مي‌توان به مجموعه رسايل رياضي و نجومي خواجه نصير طوسي، مكتوب 671ق. اشاره كرد كه در سال 1389ش. توسط دوست دانشمندم آقاي فريد قاسملو در انتشارات دانشگاه آزاد در تهران به صورت عكسي منتشر شد. همچنين كتاب المجسطي بطلميوس، مكتوب 480ق. كه از نفايس مخطوطات در دنيا محسوب مي‌شود.

فهارس منتشرة اين كتابخانه، در سال 1315 و 1318ش. دو مجلد از آن توسط ابن يوسف شيرازي، به صورت موضوعي منتشر شد: جلد اول: قرآن، تفسير، ادعيه، حديث و فقه؛ جلد دوم: نثر، دائره المعارفها، فقه‌اللغه، خطابه و شعر. در اين دو مجلد مجموعاً 1295نسخه معرفي شد.

بين سال‌هاي 1340 – 1356ش. جلد سوم تا پنجم فهرست كتابخانه توسط محمدتقي دانش‌پژوه و علينقي منزوي، تأليف و بر اساس ترتيب شماره، نه به صورت موضوعي، منتشر شد. حتي برخي از نسخه‌هايي كه در دو جلد نخستين توسط ابن يوسف معرفي شده بود، دوباره در اين سه مجلد ذيل شمارة خود معرفي شدند.

علاوه بر اين فهارس پنج جلدي، بسياري از نسخه‌هاي اين كتابخانه در مجلات و مجموعه‌هاي مختلف شناسانده شدند و مقالات بسياري دربارة آنها نوشته شد. از فهارس موضوعي اين كتابخانه، علاوه بر دو جلد نخست نسخ آن، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

– محمد بقاء اصفهاني(شرف المعالي)، «كتابچة ثبت قرآن‌هاي نفيس خطي و كتب ادعية كتابخانة حاج ميرزا محمدحسين خان سپهسالار»، به كوشش محمود مرعشي نجفي، در: ميراث اسلامي، دفتر6، 1376ش، ص583-604.

– «فهرست نسخه‌هاي خطي منطقي و فلسفي كتابخانة مدرسة عالي سپهسالار»، در: رهنمون، دورة جديد، س2، ش1-2، پياپي، زمستان و بهار 1382-1383ش، ص149-190؛ و همان، س2، ش3-4، پياپي 7-8، تابستان و پاييز1383ش، ص189-204.

غير از اين فهرست‌هاي تخصصي، كاتالوگ ديگري به صورت موضوعي از خطوطات اين كتابخانه ملاحظه نشد.

– كتابخانة ملي ملك:

اين كتابخانه توسط حاج حسين ملك، تاجر دانشمند ايراني، و به هزينة شخصي ايشان در سال 1316ش. تأسيس شد. ابتدا در ساختماني قديمي در بازار تهران قرار داشت، اما از سال 1376ش. به محل كنوني در جنب وزارت امور خارجه انتقال يافت.

تعداد دست‌نويسهاي آن به 6650 نسخه مي‌رسد. مرحوم ملك در گزينش و خريد دست‌نويس‌ها بسيار وسواس بودند و به همين دليل اغلب آثاري كه در اين كتابخانه جمع آوردند، از هر حيث متنوع، با ارزش و نفيس و هنري و بعضاً منحصر بفرد هستند.

فهارس منتشرة آن، كه تقريباً مشتمل بر معرفي همة مخطوطات آن –جز اندكي كه در حال كاتولوگ كردن است- مي‌باشند. تا امروز 13 جلد فهرست آن منتشر شده است. اولين جلد فهرست آن، در سال 1352ش. توسط استاد ايرج افشار و محمدتقي دانش‌پژوه منتشر شد و جلد دوازدهم توسط همان مؤلفين در سال 1376ش. به چاپ رسيد. مجلد سيزدهم نيز فهرست الفبايي آثار محسوب مي‌شود كه توسط قدرت‌الله پيشنماززاده استخراج و تنظيم شده و در سال 1380ش. منتشر شده است.

هشت مجلد نخست فهرست ملك به نوعي موضوعي ترتيب يافته تا استفاده از آن براي محققين آسان‌تر باشد: ج1: دستنويسهاي عربي و تركي، ج2 و 3 و 4: دستنويسهاي فارسي، ج5 و 6 و 7: مجموعه‌ها، ج8: مجموعه‌ها و جُنگ‌ها، ج 9-12: فهرست عمومي، ج13: فهرست الفبايي.

تنها دو فهرست موضوعي از دست‌نويسهاي اين كتابخانه ترتيب يافته كه عبارتند از:

– «فهرست نسخ خطي آثار شيخ‌الرئيس ابوعلي سينا در كتابخانة ملي ملك»، بي‌نام مولف، در: ويژه ناه كتابخانه و موزة ملي ملك، تهران، نشر كتابخانة ملك، 1375ش، ص36-39.

– «نسخه‌هاي خطي مؤلفات شيخ طوسي در كتابخانة ملي ملك»، تاليف سيد صالح شهرستاني، در: يادنامة شيخ الطايفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسي، ج1، دانشگاه مشهد، 1348ش، ص77-133.

– كتابخانة كاخ گلستان:

اين كتابخانه تا سال 1357 به نام «كتابخانة سلطنتي» خوانده مي‌شد. اين كتابخانه در محل يكي از كاخ هاي ناصرالدين شاه به نام كاخ گلستان واقع شده است. در اين كتابخانه بيش از 2150 نسخه (عربي، فارسي، تركي) نگهداري مي شود و عمدتاً آثار گلچين شده و نفيسي هستند، اعم از قرآنهاي نفيس 222 نسخه، ادبيات (ديوان‌ها و غيره) 852نسخه، فقه، حديث، منطق، كلام، تاريخ، جغرافيا، و غيره.

از ويژگيهاي خاص فهارس اين كتابخانه، موضوعي بودن آنهاست:

– فهرست قرآنهاي خطي كتابخانة سلطنتي، تأليف بدري آتاباي، تهران، كتابخانة سلطنتي، 1351ش.(222نسخه).

– فهرست كتب ديني و مذهبي خطي كتابخانة سلطنتي، تأليف بدري آتاباي، تهران، كتابخانة سلطنتي، 1352ش.(502نسخه).

– فهرست مرقعات كتابخانة سلطنتي، تأليف بدري آتاباي، تهران، كتابخانة سلطنتي، 1353ش.(408نسخه).

– فهرست ديوانهاي خطي كتابخانة سلطنتي، تأليف بدري آتاباي، تهران، كتابخانة سلطنتي، 1355ش. در دو مجلد (بخش اول: 296 نسخه؛ بخش دوم: 556نسخه).

– فهرست تاريخ، سفرنامه، سياحتنامه، روزنامه و جغرافياي خطي كتابخانة سلطنتي، تأليف بدري آتاباي، تهران، كتابخانة سلطنتي، 1356ش.(301نسخه).

– فهرست كتب ادبي- عرفاني خطي كاخ گلستان، تأليف بدري آتاباي، تهران، كتابخانة كاخ گلستان، 1377ش.(273نسخه).

– كاخ گلستان (گنجينة كتب و نفايس خطي): گزيده‌اي از شاهكارهاي نگارگري و خوشنويسي، تأليف محمدحسن سمسار، تهران، زرين و سيمين، 1379ش. كه فهرست تفصيلي تعدادي از نسخه‌هاي مصور و مذهب و نفيس كتابخانه است و 232 تصوير رنگي از نفايس مزبور در آن منتشر شده است.

از ميان فهارس مزبور، تنها بخشي از فهرست تاريخ، سفرنامه، سياحتنامه، روزنامه و جغرافياي خطي كتابخانة سلطنتي، (حاوي 301نسخه) را مي‌توان جزو فهارس آثار تاريخ علم اين كتابخانه به حساب آورد.

-كتابخانة مركز دائره‌المعارف بزرگ اسلامي:

اين كتابخانه در سال 1363ش. در محل دائره المعارف بزرگ اسلامي تأسيس شد و در بخش خطي آن 1876 نسخه (عربي، فارسي، تركي) نگهداري مي‌شود و حاوي مجموعة نفيسي از نسخه‌هاي خطي اسلامي است. بخشي از اين نسخه‌ها مجموعة اهدايي مرحوم سلطانعلي سلطاني (شيخ‌الاسلام بهبهاني) است كه معرفي آنها به عنوان جلد اول فهرست اين مركز در سال 1377ش. توسط استاد احمد منزوي منتشر شد. اين فهرست يه ترتيب الفبايي است. از جلد دوم آن به معرفي نسخ ديگر مركز پرداخته شده و اخيراً (1391ش) جلد سوم آن نيز به نگارش استاد منزوي چاپ شد و همان ترتيب الفبايي در آن پيش گرفته شده است.

علاوه بر نسخ خطي، تعداد 9055 نسخة عكسي نيز از كتابخانه‌هاي مختلف تهيه و در اين مركز جمع آمده كه تا امروز دو مجلد از فهارس آن نسخه‌ها تهيه و منتشر شده است.

تا به حال فهرست اختصاصي مستقلي از موجودي آثار خطي و عكسي تاريخ علم اين مركز تهيه نشده است.

ب) قم:

 – كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي:

اين كتابخانه به صورت موقوفه در سال 1335ش. توسط آيت‌الله مرعشي نجفي در قم تأسيس شد. تعداد دستنويس‌هاي اين كتابخانه حدود چهل هزار نسخه (عربي، فارسي، تركي و اردو، و مختصري انگليسي و عبري) است كه از آن ميان بيش از نيمي به زبان عربي است. (جهت اطلاع بيشتر دربارة اين كتابخانه، نك: مرعشي نجفي، «كتابخانة آيت‌الله عظمي مرعشي نجفي (عمومي)»، در: درآمدي بر دائره‌المعارف كتابخانه‌هاي جهان، ص71-104).

عمده‌ فهارس اين كتابخانه توسط دانشمند جليل سيد احمد حسيني اشكوري، نگاشته شده و اولين مجلد فهرست اين كتابخانه در سال 1354ش. منتشر شده و تا جلد 27 (سال1376ش) توسط ايشان نگارش يافته و پس از اين جلد توسط گروه فهرست‌نگاران (زير نظر سيد محمود مرعشي نجفي) ادامه يافته و اخيراً (1391ش) جلد 40 آن نيز منتشر شده كه با احتسايب آن هنوز بيش از نيمي از نسخ اين كتابخانه فهرست و معرفي نشده‌اند.

در مجلدات فهارس منتشر شده، روي هم رفته 400 نسخه معرفي شده (غير از ج26و27 كه 500 نسخه معرفي شده) و بر آورد مي‌شود تعداد فهارس نسخ خطي اين كتابخانه به 100 جلد برسد.

تا به حال 3 جلد فهرست راهنما براي 30 جلد اول آن ترتيب يافته و منتشر شده است كه جلد1 شامل استدراك و غلط‌نامه‌ها، فهرست الفبايي كتابها، نام اجازه‌دهندگان و اجازه‌گيرندگان؛ و جد 2 شامل فهرست موضوعي كتابها، فهرست الفبايي مولفان، جاي‌هاست(1371ش.). جلد 3 نيز با عنوان «راهنماي نسخه‌هاي خطي كتابخانة بزرگ آيت‌الله مرعشي نجفي (ج21-30)» توسط ميرمحمود موسوي و حسين متقي در سال 1382ش. منتشر شد.

اين كتابخانه از حيث دارا بودن ميراث مكتوب علوم و فنون يكي از بي‌نظيرترين و غني‌ترين مجموعه‌هاي خاورميانه است. بسياري از مخطوطات نفيس، كهن، به خط مولف، منحصر بفرد و غيره از آثار دانشمندان اسلامي در اين كتابخانه نگهداري مي‌شوند كه از هر حيث بسيار حائز اهميت هستند. از اين رو، علاوه بر فهارس منتشرة 40 جلدي تا به حال، تعداد قابل توجهي از فهارس اختصاصي در حوزة علوم و فنون به صورت مجلد مجزا يا در حد يك مقاله ارائه شده است كه ذيلاً به اهم آنها اشاره مي‌شود:

– «فهرست آثار خطي خواجه نصيرالدين طوسي در كتابخانة آيت‌الله مرعشي»، سيد محمود مرعشي، در: ميراث شهاب، س3، ش2 (پياپي8)، 1376ش. ص6-29؛ بازچاپ تكميلي اين مقاله به صورت كتاب مجزا در سال 1384ش منتشر شد.

همچنين: كتابشناسي دست‌نوشتهاي آثار علامه خواجه نصيرالدين محمد طوسي در كتابخانة مرعشي، به كوشش سيد محمود مرعشي، قم، كتابخانة مرعشي، 1387ش.

– گنجينه: فهرست بخشي از نسخه‌هاي خطي فارسي و عربي منسوب به دانشمندان سمرقند، بخارا و خوارزم (مولفان، مصححان، كاتبان)، در كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي، به كوشش سيد محمود نجفي، قم، 1377ش.

– «نسخه‌هاي خطي ذخيرة خوارزمشاهي»، سيد محمود مرعشي، در: ميراث شهاب، س4، ش2 (پياپي12)، 1377ش، ص10-14.

– «نسخه‌هاي خطي ابن سينا در كتابخانة آيت‌الله مرعشي»، محمود موسوي، در: ميراث شهاب، س6، ش1 (پياپي19)، 1379ش، ص87-99.(معرفي 78نسخه از آثار ابن سينا در اين كتابخانه).

– فهرست نسخه‌هاي خطي علامه نظام‌الدين عبدالعلي بيرجندي اخترشناس برجستة ايراني (درگذشته 934ق) در كتابخانة مرعشي، سيد محمود مرعشي نجفي، قم، كتابخانة مرعشي، 1381ش.

– مروري بر زندگي‌نامة علامه سيد عبدالهادي حسيني دليجاني از عالمان مبرّز نيمة نخست سدة 11 هجري و تعدادي از آثار علمي موجود وي در كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي، نگارش سيد محمود مرعشي نجفي، قم، كتابخانة مرعشي، 1386ش.

البته ناگفته نماند كه اين كتابخانه علاوه بر نسخ خطي، از تعداد قابل توجهي نسخ عكسي هم برخوردار است. تعداد 4000 نسخه عكسي و 3500 ميكروفيلم در اين كتابخانه نگهداري مي شود كه تا امروز 2000 نسخه از عكسي‌هاي آن طي 5 جلد فهرست و منتشر شده است.

– كتابخانة آيت‌الله گلپايگاني:

در سال 1354ش. حاج شيخ عبدالرزاق كتابچي اصفهاني 1200 نسخه به اين كتابخانه اهدا كرد و باعث ايجاد اين مجموعه شد و رفته رفته مجموعه‌هايي بدان افزوده شد كه امروزه حدود 11000 نسخه (عربي، فارسي، تركي، اوستايي، پهلوي، كردي) در آن جمع آمده است.

نسخه‌هاي موجود در اين مجموعه عمدتاً ديني و درباب تفسير و فقه و حديث است، اما برخي آثار علمي در حوزة پزشكي، نجوم و غيره نيز در ضمن آن موجود است. البته حدود 1500 نسخه از مدرسة حجازي‌هاي قم به اين كتابخانه انتقال يافته بود كه دوباره به محل اصلي خود عودت داده شد. اين امر باعث شد تا در نگارش فهرست اين كتابخانه اين نسخه‌ها نيز در آن وارد شود و معرفي گردد.

علاوه بر فهارس پراكنده‌اي كه پيش از سال 1388ش. بر مخطوطات اين كتابخانه فراهم آمده و منتشر شده، آقايان علي صدرايي خويي و ابوالفضل حافظيان بابلي فهرست مفصل و كاملي از موجودي اين كتابخانه تأليف نمودند كه در 9 جلد (5مجلد) در سال 1388ش. از سوي كتابخانة مجلس شوراي اسلامي منشر شد. اين فهرست به صورت الفبايي بر اساس نام كتابها و رساله‌هاست و مجلد نهم آن نماية مفصل الفبايي مولفين و نماية موضوعي و غيره است.

– كتابخانة مركز احياي ميراث اسلامي:

اين كتابخانه در سال 1374ش. توسط حجت‌الاسلام سيد احمد حسيني اشكوري و با پشتيباني مالي آيت‌الله العظمي سيد علي سيستاني تأسيس شد. نيخه‌هاي خطي اين كتابخانه از راه خريد و مختصري اهدايي جمع آمده و اخيراً مجموعه‌هاي مرحوم محدث ارموي و حجت‌الاسلام مهدي لاجوردي (ح3000 نسخه) بدان افزوده شده، به طوري كه اكنون در حدود 10000 نسخه در آن نگهداري مي‌شود.

علاوه بر گنجينة نسخ خطي در اين كتابخانه، بخش قابل توجهي از نسخ عكسي كه از كتابخانه‌هاي مختلف داخلي و نيز ايتاليا، انگلستان، روسيه، آلمان، و برخي كشورهاي عربي، و نيز برخي كتابخانه‌هاي شخصي تهيه شده، نگهداري مي‌شود كه به 10000 نسخه مي‌رسد و تا امروز 8 جلد فهرست نسخه‌هاي خطي (نگارش: سيد احمد حسيني اشكوري) و 7 جلد فهرست نسخه‌هاي عكسي (نگارش: سيد صادق و سيد جعفر حسيني اشكوري) آن منتشر شده است. علاوه بر آن فهرستواره‌اي از كل موجودي اين كتابخانه –تاجايي كه شماره خورده و ثبت شده- توسط سيد محمدرضا آصف آگاه (حسيني اشكوري) تهيه و در در سال 1387ش. در يك جلد منتشر شده كه راهنماي بسيار سودمندي بر دستيابي به نسخ خطي آن است.

– كتابخانة مسجد اعظم:

اين كتابخانه در محل مسجد اعظم قم در سال 1380ق. در پي اهداي مجموعة شخصي حاج محمد مقدس و مجموعة حاج محمد رمضاني كه شامل 2000 نسخه بود، تشكيل شد و در ضمن آن در اغلب حوزه‌هاي علوم دوره اسلامي آثاري موجود است و برخي آثار منحصر بفرد و نفيس نيز يافت مي‌شود. امروزه موجودي مخطوطات اين كتابخانه 4174 نسخه است.

فهارس اين كتابخانه ابتدا توسط محمدتقي دانش‌پژوه در سال 1346ش. در نشرية نسخه‌هاي خطي (دفتر5، ص397-399) منتشر شد، سپس در سال 1365ش. فهرست مستقل آن توسط رضا استادي در يك جلد انتشار يافت. اخيراً فهرست كامل اين كتابخانه در 4 مجلد توسط علي صدرايي خويي در قم منتشر شده كه در آن به معرفي تمام نسخ خطي اين كتابخانه پرداخته شده است.

– كتابخانة آستانة حضرت معصومه (س):

تاريخ تأسيس يان كتابخانه به 594ق. مي‌رسد. امّا متأسفانه از كتابخانة قديمي نسخه‌اي برجاي نمانده بود. تا اين كه در سال 1330ش. مجدداً تأسيس شد. در حدود 1600 نسخه امروزه در اين كتابخانه نگهداري مي‌شود. اهميت اين مجموعه در نسخه‌هايي است كه اغلب توسط شاهان صفوي و شاهزادگان به آستان اهدا شده است. كهن‌ترين قرآن موجود در اين كتابخانه به خط ثلث مورخ 590ق. و نيز تفسيري فارسي مورخ 594ق. است و نسخه‌اي از عيون‌الانباء في طبقات الاطباء ابن ابي اصيبعه مورخ قرن 10ق. موجود است.

علاوه بر فهارس و مقالاتي كه در معرفي مجموعه اين كتابخانه ترتيب يافته و اولين بار توسط محمدتقي دانش‌پژوه منتشر شده، اخيراً فهرست دو جلدي اين كتابخانه در سال 1375ش. منتشر شد:

ج1: تأليف سيد حسن نقيبي، قم، زائر، 422ص+12تصوير.

ج2: تأليف علي صدرايي خويي، قم، زائر، 425ص+26 تصوير.

– كتابخانة مدرسة فيضيه:

اين كتابخانه در سال 1349ش. به صورت موقوفه براي استفادة طلاب و مدرسان مدرسه تأسيس شد و حود 2200 نسخه در آن نگهداري مي‌شود كه عمدتاً ديني و در حوزه فقه و حديث و عقايد و غيره است.

فهرست اين كتابخانه ابتدا در سال 1337-1338ش. توسط حاج آقا مجتبي عراقي در قم در 2جلد منتشر شد. سپس در سال 1396ق. توسط رضا استادي بازنويسي گرديد و به صورت تكميلي در 2جلد (ج1: نسخه‌هاي عربي؛ ج2: نسخه‌هاي تركي و فارسي و مجموعه‌ها) منتشر شد.

– كتابخانة مؤسسة مجمع ذخائر اسلامي:

بي‌شك يكي از موسسات بسيار مهم در حوزة انتشار فهارس و جمع‌آوري نسخ خطي به صورت ديجيتالي مجمع ذخائر اسلامی در قم مي‌باشد. اين موسسه از بدو تأسیس در سال 1355 ش./ 1976 م.، تاکنون دوران پرفراز و نشیبی را گذرانده است. مؤسس مجمع ذخائر اسلامی – که چهره فرهنگ ساز او اکنون بخوبی شناخته شده – محقق علامه، سید احمد حسینی اشکوری، یک تنه و با پشتوانه شخصی این موسسه را تاسیس نمود.

تلاش ایشان برای سامان یابی امر تحقیق و ترجمه متون اصیل اسلامی در آن زمان ستودنی است. هر چند سختیهای سامان دهی نیروهای جوان و ناپخته، و امکانات محدود وی، بالاخره پس از چند سال مقاومت و تلاش، سبب شد فعالیت های شخصی را بر سامان دهی گروهی ترجیح داده عملا موسسه راکد بماند، اما آثار محقق اشکوری در طول سالهای گذشته در قالب دهها اثر تحقیقی و تالیفی شکل گرفته و ماندگار شد.

در سال 1376 ش./ 1997 م. فرزند محقق اشکوری، سید صادق آصف آگاه معروف به حسینی اشکوری، با نشاطی دوباره بدین عرصه گام نهاده و حوزه های جدیدی را در دوران سرپرستی خود تجربه نمود. او با اعتقاد به اینکه گنجینه­های بسیار ارزشمندی در فرهنگ کهن اسلامی به حد وفور وجود دارد، به احیای «فرهنگ کهن» در قالب نسخ خطی، اسناد، کتابهای چاپ سنگی و سنگ نبشته های ممالک اسلامی اهتمام ویژه‌ای نشان داد.

جهت هم سویی با عصر نوین اطلاع رسانی، به تولید یازده نرم افزار اصیل اسلامی در قالبها و موضوعات جدید، و چند نرم افزار کتابخانه ای نیز اقدام کرد که نیمی از آنها به علت عدم رعایت قانون کپی رایت در ایران، به حد تولید انبوه نرسید. آنچه تولید شد نیز غیر از یک نرم افزار قرآنی (فراخوان) که جنبه فراگیرتری داشت، نتوانست به نسخه های بعدی ارتقا یابد.

در ادامه، مجمع ذخائر اسلامی، ارتباط با موسسات علمی و فرهنگی، کتابخانه ها و دانشگاه ها را تجربه کرد. حاصل این ارتباط، تحقیق و تولید دهها اثر در قالب کتاب و پژوهش بوده که پاره ای از آنها را می توان در حد طرحهای ملی قلمداد نمود.

سرپرست این مرکز، با امکاناتی محدود، یکه و تنها ولی با عزمی راسخ، بار سنگین سفر و خطرات آن را بر دوش کشیده به کتابخانه‌های واجد نسخه‌های خطی و متون کهن در داخل ایران و خارج آن، سرزده و از روی کتابهای ارزشمند ولی پوسیده و خسته، نسخه دیجیتالی تهیه نمود و لبخند جاودانگی این آثار را تجربه کرد.

حاصل این تجربه، تهیه بانک بزرگ دیجیتالی متون کهن، بالغ بر یکصد هزار نسخه خطی، چاپ سنگی، چاپ قدیمی و نوادر، مجلات و روزنامه های قدیمی، اسناد و اوراق تاریخی در قالب بیش از سه میلیون برگ می باشد.

طرح تدوین و انتشار «معرفی میراث مخطوط» که به تألیف و چاپ فهارس نسخه‌های خطی و اسناد اختصاص یافته، با حمایت مستقیم موسس مجمع، علامه اشکوری، آغازیده و با استقامت سرپرست مجمع، سید صادق حسینی اشکوری، ادامه یافت. وی توانست در سالهای 81، 83 و 85 شمسی (2002، 2004 و 2006 م) لوح تقدیر از بزرگداشت حامیان نسخ خطی که از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران برگزار می شد دریافت کند.

مجموعه فهارس منتشره گرچه کاستی هایی دارد، ولی اکنون به حدی رشد و بالندگی یافته که اکنون مورد استقبال گسترده نهادهای علمی ایران و خارج قرار گرفته است.

این طرح در کنار دیگر فعالیتها، سبب شد مجمع ذخائر اسلامی در سال 2006 م نامزد جایزه جهانی یونسکو با عنوان «جیکجی» شود. علاوه بر این، در عرصه فعالیت های بین المللی، مجمع ذخائر اسلامی در سال 2007 م در سومین کنفرانس نسخه های خطی اسلامی در دانشگاه کمبریج (انگلستان) شرکت نموده و به معرفی مجمع و فعالیت های آن خصوصا فعالیت در عرصه کتابخانه دیجیتالی پرداخت. همکاری مشترک با موسسه اسکریپتورا در بروکسل (بلژیک) علاوه بر ایجاد نمایندگی مجمع در بروکسل به چاپ مشترک سه کتاب در حوزه فلسفه اسلامی از دیدگاه غرب انجامید.

در سالهای گذشته، ترجمه متون اسلامی به زبانهای مسلمانان جهان از جمله زبان بنگالی در دستور کار مجمع قرار گرفته، نمایندگی مجمع در هندوستان و افعانستان نیز سبب ترویج زبان و فرهنگ فارسی و تقویت روابط فرهنگی کشورهای منطقه شده است.

ضرورت حفظ و احیای نسخه های خطی، سبب تاسیس کلاسهای آموزشی با عنوان «مدرسه مخطوطات» شد.

اساتید مجرب در رشته های مرتبط با نسخه های خطی و اسناد به این مدرسه دعوت شده و به تدریس و کارآموزی پرداختند. اکنون دانشجویان این مدرسه، به فهرستنگاری نسخه های خطی و اسناد اشتغال یافته و امید است در آینده ای نزدیک شاهد کارآیی بیشتری در این مجموعه باشیم.

از طرح های مهم انجام شده در این موسسه، بازخوانی اسناد موقوفات است که مهمترین آنها اسناد موقوفات اصفهان در قالب دوازده جلد بوده که با همکاری اداره اوقاف اصفهان بچاپ رسید.

عنایت به سنگ نوشته های اسلامی (کتیبه های ابنیة اسلامی، سنگ مزارات و …) به خلق آثار مهمی در شناسایی مزارات هند، پاکستان، افغانستان و ایران انجامید.

یکی از مجموعه های منتشره ( گنجینه‌های خطی ) است. مجموعه ای از کتابهای مختلف در موضوعاتی چون پزشکی، نجوم، جغرافیا، شعر، ادب، فقه، فلسفه، اعتقادات و غیره که از سال 1388 شمسی آغاز شده و هر روز به غنای آن افزوده می شود.

احساس نیاز به گسترشِ مباحث تاریخ علم، تاریخ شفاهی و تدریس آموزشهای مرتبط با موضوعاتی همچون نسخه‌های خطی، اسناد و مرمت و نیز تهیه بانکهای علمی، منجر به تأسیس مؤسسه ای مستقل به نام مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ در سال 1389 شد که در کنار مجمع ذخائر اسلامی، مکمل فعالیتهای آن به صورت رسمی باشد.

في‌الحال، اهتمام مجمع ذخائر اسلامی، به توسعه دو مجموعه (معرفی میراث مخطوط) و (گنجینه‌های خطی) و توسعه فضای مجازی برای ارتباط هر چه بیشتر با مخاطبان، معطوف گشته است. در حال حاضر، علاقمندان پژوهش بر روی نسخه‌های خطی و متون کهن، برای دستیابی به نسخه مورد نظر می‌توانند به بانک دیجیتالی مجمع ذخائر اسلامی و سایت WWW.ZAKHAIR.NET امیدوار باشند.

فهارس منتشرة مجمع ذخائر اسلامي (معرفي ميراث مخطوط):

امروزه به جرأت مي‌توان ركورد انتشار فهارس و جمع‌آوري نسخ خطي به صورت ديجيتالي را در ايران از آن مجمع ذخائر اسلامي دانست. آمار تقريبي نسخ خطي جمع‌آوري شده در اين مركز به يكصدهزار نسخه (اعم از خطي، سنگي و عكسي) مي‌رسد. و تعداد فهارسي كه تا به حال منتشر شده، بيش از يكصد جلد است.

بسياري از كتابخانه‌هاي شخصي و دولتي از سرزمين‌هاي مختلف ايران، افغانستان، هند، پاكستان، برخي كشورهاي اروپايي، اكثر كشورهاي عربي و غيره توسط مجمع ذخائر اسلامي عكسبرداري و غالباً فهرست نويسي شده يا در دست فهرست‌نويسي است. راه‌اندازي بانك اطلاعاتي نسخ خطي در سايت اين مركز يكي ديگر از ارائه خدمات به محققين است كه امكان جستجوي موضوعي را نيز راي مخاطب فراهم مي‌سازد.

علاوه بر فهارس مختصر ذيل، مجموعه‌اي با عنوان «معرفي ميراث مخطوط» توسط مجمع ذخائر اسلامي راه‌اندازي شده كه تا امروز بيشترين سهم را در معرفي ميراث مخطوط در عالم بر عهده داشته است. برخي از فهارس مختصر قبل از راه اندازي نيراث مخطوط مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

مخطوطات مكتبات دزفول (دزفول ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة الاردبيلى ( قم ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة الاسماعيلية ( شاهرود ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة الامام الهادى (ع ) (مشهد ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة البروجردى (كرمانشاه ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى ، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة الجزائرى النجفى ( عراق ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة السيّد الرضوى (كراچى ـ پاكستان ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة المرتضوى ( مشهد ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة الميبدى ( مشهد ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة الميبدى ( كرمانشاه ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة النجومى ( كرمانشاه ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة عبدالعظيم الهادى ( ضحيان ـ يمن ) / سيد احمد اشكورى، زبان : عربي؛ مخطوطات مكتبة فحول القزوينى ( قزوين ـ ايران ) / سيد احمد اشكوري؛ مخطوطات واسناد ميبد (ميبد ـ ايران ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

اما مجموعة ميراث مخطوط بر اساس شمارة مسلسل كه تا به حال منتشر شده‌اند:

. (62) فهرست مختصر نسخه‌هاى عكسى پزشكى در كتابخانه كويت (به انضمام آلبوم تصاوير مهمترين نسخه‌هاى پزشكى كتابخانه‌هاى جهان ) (كويت ) / يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى.

. فهرست مشترک نسخه‌هاى خطى فارسى پاكستان،  جلد اول ، احمد منزوى ، زبان : فارسى.

. (47) فهرست نسخه‌هاى چاپ سنگى كتابخانه مركزى ومركز اسناد دانشگاه اصفهان (اصفهان ـ ايران ) / سيد محمدرضا اشكورى (آصف‌آگاه)، زبان : فارسى.

. فهرست نسخه‌هاى خطى حوزه علميه امام صادق (ع ) ـ آشتيان ، صادق حضرتى ، زبان : فارسى.

. (130) فهرست نسخه‌هاى خطى خاندان امام جمعه زنجانى (زنجان ـ ايران ) / سيد جعفر حسينى اشكورى، زبان: فارسى.

. (5) فهرست نسخه‌هاى خطى خاندان ميبدى (كرمانشاه ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (110) فهرست نسخه‌هاى خطى خزانه مفتى در اسلام آباد (اسلام آباد ـ پاكستان ) / دكتر احمد خان، زبان : عربى.

. (51) فهرست نسخه‌هاى خطى سه كتابخانه اصفهان (اصفهان ـ ايران ) / رحيم قاسمى، زبان : فارسى.

. (63) فهرست نسخه‌هاى خطى سيد مصلح الدين مهدوى (اهدايى به گنجينه نسخ خطى ) (اصفهان ـ ايران ) / محمد على هدايت، زبان : فارسى.

. (103) فهرست نسخه‌هاى خطى صارم الدوله اهدايى به كتابخانه فرهنگ (گنجينه نسخ خطى اصفهان ) (اصفهان ـ ايران ) / محمدعلى هدايت، زبان : فارسى.

. (104) فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى كتابخانه ابن مسكويه (بخش فهرست نشده ) (اصفهان ـ ايران ) / محمدعلى هدايت، زبان : فارسى.

. (61) فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى كتابخانه حسن پاشا (چُروم ـ تركيه ) / سيد محمدتقى حسينى، زبان : فارسى.

. (108) فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى كتابخانه كوپريلى ، (استانبول ـ تركيه ) / ترجمه سيد محمد تقى حسينى و مرواريد رفوگران ، زبان : فارسى.

. (46) فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى مؤسسه سندالاجى (حيدرآباد ـ پاكستان ) / عابدرضا عرفانى، زبان : فارسى.

. (36) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه‌هاى زنگى پور )زنگى پور ـ هند) / سيد محمدحسين حكيم، زبان : فارسى.

. (6) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه‌هاى قائن (قائن ـ ايران ) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (8) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه‌هاى گلپايگان (گلپايگان ـ ايران) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (3) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه آكادمى لينچى)رم ـ ايتاليا)، به ضميمه دو فهرستواره وواژه نامه ايتاليايى ـ فارسى / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (42) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه آيت الله حججى (نجف‌آباد ـ ايران ) / ابوالفضل حافظيان، زبان : فارسى.

. (67) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه آيت الله سيد حسن فقيه امامى (دفتر اول ـ مجموعه شخصى ) (اصفهان ـ ايران ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (100، 101) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه ابراهيم دهگان (اراک ـ ايران )، دفتر 1 ـ 2 / صادق حضرتى، زبان : فارسى.

. (24) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه افشين عاطفى (كاشان ـ ايران ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه امام هادى (ع ) ـ مشهد، سيد احمد اشكورى ، زبان : فارسى.

. (48) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه پرفسور على نيهات تَرْلان (استانبول ـ تركيه ) / سيد محمدتقى حسينى، زبان : فارسى.

. (39) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه جامعه جواديه (بنارس ـ هند) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى(قيمت كتاب 000/7 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان )

. (129) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه چشمه رحمت (غازى پور ـ هندوستان ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (27) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه حجت كشفى (استهبان ـ ايران ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه حجت كوهكمرى ، سيد جعفر اشكورى ، زبان : فارسى.

. (18) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه حوزه علميه امام صادق عليه السلام (اردكان ـ ايران )، دفتر اول ودوم / سيد جعفر اشكورى، زبان  : فارسى.

. (49) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه دارالعلم آية الله العظمى خوئى (نجف اشرف ـ عراق ) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (15) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه دانشگاه بوعلى (همدان ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (22) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه سريزدى (مسجد حظيره ) (يزد ـ ايران )، دفتر اول / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (34) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه سيد احمد روضاتى(اصفهان ـ ايران ) / رحيم قاسمى، زبان : فارسى.

. (56) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه سيد صادق حسينى اشكورى (قم ـ ايران ) / يوسف بيگ باباپور، دفتر اول ، زبان : فارسى.

. (14) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه شخصى ميبدى (كرمانشاه ـ ايران )، دفتر اول تا سوم / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه شيخ احمد آل كاشف الغطاء نجفى (نجف اشرف ـ عراق ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (17) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه شيخ محمدعلى ديانى (بيرجند ـ ايران )، به ضميمه نسخه‌هاى خطى مسجد الرسول بازار ـ بيرجند / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (64) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه شيخ محمود ارگانى بهبهانى (قم ـ ايران ) / شيخ محمود ارگانى بهبهانى، زبان : فارسى.

. (16) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه صدوقى يزدى (يزد ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (7) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه فرهنگ وارشاد اسلامى (كاشان ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (37) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه قمر بنى‌هاشم عليه السلام (دامغان ـ ايران ) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (1) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه گرديزى(ملتان ـ پاكستان) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (91، 92) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه آيت الله العظمى بروجردى (نجف اشرف ـ عراق )، دفتر 1 ـ 2 / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (2) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه آيت الله بروجردى (كرمانشاه ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (13) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه جعفريه (زهان ـ ايران )، به ضميمه فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه سيد معصوم قهستانى (قائن ـ ايران ) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (23) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه خان (يزد ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (20) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه صدر بازار (اصفهان ـ ايران )، دفتر اول تا سوم / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (19) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه صدر خواجو (اصفهان ـ ايران ) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (52) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه صدر (تهران ـ ايران) / سيد محمدحسين حكيم، زبان : فارسى.

. (44) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه فتحعلى بيك (دامغان ـ ايران ) / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (53) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه قنبرعلى خان (حضرت ولى عصر – عج ) (تهران ـ ايران ) ، به ضميمه چاپ عكسى مجموعه‌اى كهن در علم نجوم / سيد محمدحسين حكيم، زبان : فارسى.

. (41) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مدرسه مظهر العلوم (بنارس ـ هند) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (40، 117 – 119) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مركزى ومركز اسناد دانشگاه اصفهان (اصفهان ـ ايران ) ، دفتر 1 ـ 4 / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (4) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مفتى الشيعه (قم ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى(قيمت كتاب 000/5 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان )

. (35) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه ممتاز العلماء(لكهنو ـ هند) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (83) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه موسوى شفتى (اصفهان ـ ايران ) / رحيم قاسمى، زبان : فارسى.

. (10، 11) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه ميرزا محمد كاظمينى (يزد ـ ايران )، دفتر 1 ـ 2 / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى.

. (9) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مؤسسه امام صادق عليه السلام (قم ـ ايران ) / سيد احمد اشكورى، زبان : فارسى.

. (21) فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مؤسسه حضرت آية الله العظمى بروجردى (قم ـ ايران )، دفتر اول ودوم / سيد احمد اشكورى، زبان: فارسى.

. فهرست نسخه‌هاى خطى مدرسه آيت الله العظمى خوئى ـ مشهد، سيد احمد اشكورى ، زبان : فارسى(.

. (33) فهرست نسخه‌هاى خطى مدرسه معمارباشى (تهران ـ ايران ) / سيد محمدحسين حكيم، زبان : فارسى.

. (28) فهرست نسخه‌هاى خطى مكتبة الزهراء سلام الله عليها)اصفهان ـ ايران ) / حاج سيد احمد فقيه امامى، زبان : فارسى.

. (105) فهرست نسخه‌هاى خطى ميراث فرهنگى كردستان (سنندج ـ ايران ) / دكتر عباس زارعى مهرورز، زبان : فارسى.

. (32) فهرست نسخه‌هاى خطى واسناد مجتهدالزمان بيدگلى)بيدگل ـ ايران ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (87) فهرست نسخه‌هاى خطى واسناد موزه مردم‌شناسى (اردكان ـ ايران ) / سيد محمد موسوى نژاد، زبان : فارسى.

. (66) فهرستواره نسخه‌هاى خطى كتابخانه خانقاه مجيبيّه (پَتنا ـ هند)، همراه با مقدمه‌اى مبسوط از سنگهاى مزارات سلسله قادريه مجيبيه در باغ مجيبى ـ پتنا / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

. (133) فهرس مكتبة الشيخ سليمان آل سليمان البياضى العاملى (صور ـ لبنان ) / محمد تقى فقيه، زبان : عربى.

. المخطوطات العربية فى مكتبة الفاتيكان ـ رُم (روما) (سيد صادق حسينى اشكورى) (رم ـ ايتاليا) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى.

و هم اكنون بيش از بيست مجلد از فهارس مخطوطات كتابخانه‌هاي عالم در مجمع ذخائر اسلامي آماده سازي شده و زير چاپ هستند.

ج) مشهد:

– كتابخانة آستان قدس رضوي:

اين كتابخانه در سال 861ق. تأسيس شده و يكي از قديمي‌ترين مجموعه‌هاي اسلامي جهان و مهمترين مجموعة ايران است كه در آن بيش از 60000 نسخة خطي نگهداري مي شود كه از آن بين 16000 نسخه از قرآنهاي نفيس (5000 قرآن كامل و 11000 قطعه قرآن) مي‌باشد كه قرآنهايي بر روي پوست آهو از سدة 3ق. و نيز خطوط بزرگترين خطاطان اسلامي در اين گنجينه موجود است.

برخي از دستنوشت‌هاي ارزشمند ديگر اين مجموعه عبارتند از: شرح ديوان تميم بن مقبل، مورخ 380ق؛ تلخيص كتاب العين از ابوعبدالله محمد بن عبدالله خطيب اسكافي، مورخ 380ق؛ النهايه شيخ طوسي مورخ 689ق؛ خواص اشجار در پزشكي مورخ قرن8ق. و غيره.

در اين مجموعة ارزشمند علاوه بر خريداري‌ها و اهدايي‌هاي متفرقه، مجموعة اهدايي كتابخانة شخصي علامه شيخ بهايي، كتابخانة مدرسة ميرزا جعفر، كتابخانة مدرسة نواب، كتابخانة مدرسة فاضليه، كتابخانة اهدايي رهبر معظم انقلاب حضرت آيت‌الله خامنه‌اي و غيره موجود هستند كه غناي آن را بيش از پيش نموده است.

انتشار فهارس نسخ خطي اين مجموعه، هنوز به انجام نرسيده است. اما فهرست الفبايي از اغلب دست‌نوشت‌هاي آن –به جز قرآنها- در سال 1369ش. منتشر شد.

قديمي‌ترين فهرست منتشرة اين كتابخانه به سال 1302ق. بر‌مي‌گردد كه مشخصات 4000 نسخه به پيوست مطلع‌الشمس كه تأليف اعتمادالسلطنه محمدحسن بن حاجب‌الدوله علي مقدم مراغه‌اي به صورت سنگي در 2جلد منتشر شده بود، چاپ شد. همچنين در سال 1315ق. «فهرست كتب و كلام الله و رسايل و صحايف كتابخانة مباركه» به قلم حاجي ميرزا داود مشرف كتابخانه، به دستور قاآن ميرزا اوكتايي و به درخواست نوروزعلي بن محمدباقر بسطامي در كتابش موسوم به فردوس التواريخ در تبريز به صورت سنگي منتشر شد.

امّا از سال 1305ش. به صورت علمي كار فهرست نويسي كتابخانه آغاز شد و سه جلد آن در همين سال منتشر شد. از جلد هفتم كار فهرست نويسي به صورت موضوعي ادامه پيدا كرد:

جلد هفتم، كه خود در دو مجلد ارائه شده، توسط احمد گلچين معاني در سال 1346ش. منتشر شد؛ شامل: تاريخ، تذكره، افسانه، سفرنامه و ادبيات.

جلد هشتم، تأليف احمد گلچين معاني، كه در سال 1350ش. منتشر شد؛ شامل: رياضيات، مسالك و ممالك.

جلد نهم، تأليف نجيب مايل هروي و سيد علي اردلان، كه در سال 1361ش. منتشر شد؛ شامل: تاريخ، تذكره، افسانه، سفرنامه و جغرافي و ادبيات.

جلد دهم، تأليف غلامعلي عرفانيان، كه در سال 1362ش. منتشر شد؛ شامل: بخش عمدة آن رياضيات است.

جلد يازدهم، تأليف مهدي ولايي، كه در سال 1364ش. منتشر شد؛ شامل: حكمت، كلام، عرفان، عقايد، منطق و تفسير.

جلد دوازدهم، تأليف غلامعلي عرفانيان، كه در سال 1370ش. منتشر شد؛ شامل: صرف و نحو.

جلد سيزدهم، تأليف احمد گلچين معاني و غلامعلي عرفانيان، كه در سال 1372ش. منتشر شد؛ شامل: لغت.

جلد چهاردهم، تأليف براتعلي غلامي مقدم، كه در سال 1376ش. منتشر شد؛ شامل: اخبار.

جلد پانزدهم، تأليف محمد وفادار مرادي، كه در سال 1376ش. منتشر شد؛ شامل: ادعيه.

جلد شانزدهم، تأليف محمد وفادار مرادي، كه در سال 1380ش. منتشر شد؛ شامل: اصول فقه.

جلد هفدهم، تأليف سيد محمدرضا فاضل هاشمي، كه در سال 1380ش. منتشر شد؛ شامل: ادبيات.

جلد هجدهم، تأليف مهدي ولايي، كه در سال 1380ش. منتشر شد؛ شامل: رياضيات.

جلد نوزدهم، تأليف غلامعلي عرفانيان، كه در سال 1380ش. منتشر شد؛ شامل: پزشكي.

از جلد بيستم تا بيست و هفتم: عمدتاً در حوزة علوم ديني و مختصر ادبي است، اعم از فقه، تفسير، تجويد و قرائت، منطق، معاني و بيان، اخبار، اجازات و حديث و غيره.

از ميان فهارس فوق‌الذكر، فهرست‌هاي اختصاصي در حوزة علوم و فنون عبارتند از:

كل ج8: رياضيات، مسالك و ممالك؛ بخشي از ج9: جغرافيا؛ بخش عمدة  ج10: رياضيات؛ كل ج18: رياضيات؛ كل ج 19: پزشكي.

در نتيجه ما در بررسي دست‌نوشته‌هاي علوم و فنون دورة اسلامي موجود در كتابخانة آستان قدس رضوي با تعداد قابل توجهي از فهارس تخصصي و موضوعي روبرو هستيم كه كار را بسي آسان مي‌نمايد. هرچند كه اين فهارس نشانگر كل موجودي آن كتابخانه نيست، باز هم بهترين راهنماي مخاطبان خود هستند.

علاوه بر فهارس بيست و هفت گانه و يك جلد فهرست الفبايي، و البته مقالات پراكنده و غيره كه تا به حال منتشر شده‌اند، مجموعة اهدايي رهبري نيز در 10 جلد فهرست و منتشر شده يا خواهد شد. از اين ده جلد فهرست، فقط جلد 9 آن به معرفي دست‌نويس‌هاي هيئت و نجوم، رياضيات، جغرافيا، طب، طبيعيات و متفرقات اختصاص يافته است.

– كتابخانة جامع گوهرشاد:

اين كتابخانه در سال 1332ش. در پي اهداي 2000 نسخه توسط سيد سعيد طباطبايي اصفهاني تأسيس شد. در پي آن مجموعه‌هاي ديگري بدان افزوده شد و امروزه 2306 نسخه (عربي، فارسي و مختصر تركي) در آن نگهداري مي شود. نسخ خطي اين مجموعه بيشتر عربي و در باب همة زمينه‌هاي علوم اسلامي است.

تا به حال 5 جلد از فهارس اين كتابخانه منتشر شده و در آن به معرفي 2442 نسخه پرداخته شده است. 4 جلد نخست توسط محمود فاضل بين سالهاي 1363-1371ش. منتشر شد و جلد پنجم نيز اخيراً در سال 1387ش. توسط براتعلي غلامي مقدم تأليف و به چاپ رسيد.

تا به حال فهرست تخصصي علوم و فنون از موجودي اين كتابخانه به صورت مجزا ارائه نشده است.

– كتابخانة دانشكدة الهيات و معارف اسلامي دانشگاه مشهد:

در اين كتابخانه در حدود 2000 نسخه (عربي، فارسي و اندكي تركي) نگهداري مي‌شود. عمده نسخ اين مجموعه در زمينة فقه، تفسير، حديث، كلام، منطق، فلسفه، زبان عربي، اخلاق، عرفان، تاريخ، ادبيات و احكام نجوم و غيره است.

فهرست اين كتابخانه در سالهاي 1355-1361ش. توسط محمود فاضل در سه جلد در تهران: مركز نشر دانشگاهي منتشر شده است. همچنين فهرست 150 ميكروفيلم اين كتابخانه در سال 1353-1354ش. در مجله الهيات مشهد (ش13، ص193-234؛ و ش15، ص155-201) توسط محمود فاضل منتشر شد. ادامه فهرست ميكروفيلم‌ها نيز در آينة ميراث، جديد، س1، ش2 (پياپي21)، تابستان 1382ش، ص53-64 توسط محمود فاضل منتشر شد.

د) همدان:

-كتابخانة دانشگاه بوعلي سينا:

اين كتابخانه كه وابسته به دانشگاه بوعلي همدان است، داراي 500 نسخة خطي است كه از آن ميان 100 نسخه به عربي و مابقي به زبان فارسي است. ويژگي عمدة اين مجموعه اين است كه در حدود يك سوم از نسخه‌هاي آن در باب پزشكي و داروشناسي است و مابقي در باب همة موضوعات اسلامي. اغلب نسخ اين مجموعه از صلاح الدين عثمان، سفير سودان در ايران پيش از انقلاب خريداري شده است. نسخ پزشكي اين كتابخانه طي مقاله‌اي تحت عنوان «معرفي يكصد نسخة خطي پزشكي در كتابخانة دانشگاه بوعلي سيناي همدان» تأليف محمدرضا انصاري قمي در: گنجينة بهارستان، ج1، تهران، كتابخانة مجلس، 1377ش. ص385-413 معرفي شده است.

همچنين «معرفي نود و شش نسخة خطي پزشكي در كتابخانة دانشگاه بوعلي سيناي همدان» تأليف محمدرضا انصاري، در: مجموعه مقالات كنگرة بين‌المللي كتاب و كتابخانه در تمدن اسلامي، گردآورنده: محمد فرح‌زاد، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي، 1379ش. ص 1241-1266 منتشر شده است.

فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانة دانشگاه بوعلي همدان توسط استاد سيد احمد حسيني اشكوري تدليف و از سوي مجمع ذخائر اسلامي در سال 1384ش. منتشر شده است.

هـ) يزد:

– كتابخانة وزيري يزد:

اين كتابخانه در سال 1333ش. توسط سيد علي محمد وزيري ابتدا در مسجد جامع كبير تأسيس شد و پس از ده سال به ساختمان جديد منتقل شد. تعداد نسخه‌هاي اين مجموعه، حدود 4500 نسخه (عربي، فارسي، تركي) است. اين مجموعه تقريباً در اكثر زمينه‌هاي علوم دورة اسلامي آثار دارد، به ويژه دست‌نوشتهاي بسيار مهمي دربارة تاريخ يزد و ترجمه‌هاي دورة قاجار و غيره و اكثر نسخه‌هاي آن مكتوب سده‌هاي 9-12ق. هستند.

فهارس 5 جلدي اين كتابخانه بين سالهاي 1350-1358ش. توسط محمد شيرواني تأليف و در تهران منتشر شد. در اين مجلدات 3950 نسخه معرفي شده‌اند. جلد ششم آن آماده شده و زير چاپ مي باشد.

سياهة نسخه‌هاي شمارة 3951-4440 اين كتابخانه در سال 1387ش. با عنوان «فهرست اجمالي چهارصد و نود نسخة خطي در كتابخانة وزيري يزد»، به كوشش فريد قاسملو در: نشرية نسخه‌هاي خطي دانشگاه تهران، دفتر 13، ص347-401 منتشر شد.

در سال 1376ش تعداد 73 نسخه از طرف خانوادة مرحوم محمدعلي زاهدي ناييني اهدا شد و فهرست آن در سال 1377ش. توسط حسين مسرت در: ميراث اسلامي ايران، دفتر7، ص731-750 منتشر شد.

با اين وجود هنوز فهرستي اختصاصي و مجزا از موجودي ميراث مكتوب علوم و فنون در اين كتابخانه ارائه نشده است.

و) اصفهان:

– كتابخانة امام صادق (صارم الدوله / فرهنگ):

نام اين كتابخانه قبلاً كتابخانة عمومي اصفهان بود و سپس كتابخانة فرهنگ اصفهان شد و پس از سال 1357ش. با عنوان «كتابخانة امام صادق (ع)» ناميده شد. تعداد نسخه‌هاي موجود در آن حدود 1200 نسخه (700 عربي، مابقي فارسي و تركي) مي‌باشد. مجموعه‌هاي كتابخانة شهرداري سابق اصفهان و بخشي از كتابخانة سيد مصلح‌الدين مهدوي به اين كتابخانه انتقال يافته‌اند. آثار موجود در آن در اكثر زمينه‌هاي علوم اسلامي است. بسياري از ترجمه‌ها كه در زمان قاجار از زبانهاي اروپايي صورت يافته و عمدتا در زمينه خاطرات و سفرنامه و جغرافياست، در اين مجموعه موجود است كه ارزش آن را دوچندان نموده است.

اولين بار فهرست مستقل اين كتابخانه توسط جواد مقصود همداني در سال 1349ش در تهران: وزارت فرهنگ و هنر منتشر شد و در آن 706 نسخه معرفي گرديد.

در سال 1344ش. اكبر مسعود صارم‌الدوله حدود 224 نسخه به اين كتابخانه اهدا نموده بود كه موضوع اكثر آنها تاريخ و ادبيات و جغرافيا و سفرنامه بود. اين مجموعه توسط محمدعلي هدايت فهرست شد و در سال 1387ش. توسط مجمع ذخائر اسلامي منتشر شد. همچنين فهرست مجموعه اهدايي سيد مصلح الدين مهدوي به اين كتابخانه توسط محمدعلي هدايت در همان سال از سوي مجمع ذخائر منتشر گرديد.

اين مجموعه‌ها از ديدگاه تاريخ علم تا حدود زيادي در حوزة جغرافيا غني و قابل توجه است.

-كتابخانة مدرسة صدر بازار / صدرالمتأهلين:

در اين كتابخانه تعداد 973 نسخه (فارسي و عربي) نگهداري مي‌شود كه عمدتاً دربارة فقه و فلسفه و شمار اندكي درباب رياضيات و پزشكي است. فهرست مستقل اين كتابخانه در سه مجلد توسط سيد جعفر حسيني اشكوري تهيه شده و از سوي مجمع ذخائر اسلامي در سال 1384-1385ش. منتشر شده است.

-كتابخانة دانشگاه اصفهان:

اين كتابخانه در سال 1347ش. تأسيس شد. ابتدا نسخه‌ها در محل دانشكدة ادبيات نگهداري مي‌شد و سپس با افزوده شدن مجموعه‌هايي چون نسخه‌هاي خطي صدر هاشمي و كتابخانة شهرداري اصفهان و مجموعة شيخ محمدباقر الفت و غيره، به كتابخانة دانشگاه منتقل شد. تعداد نسخه‌هاي اين كتابخانه هم اكنون به 1180 نسخه مي‌رسند و همگي نسخ آن طي 4 مجلد توسط سيد جعفر حسيني اشكوري فهرست و در سال 1385-1388 ش. سه مجلد آن منتشر شده و جلد چهارم آن كه نماية مولفين و آثار و نيز نمونه صفحات نسخ خطي مي‌باشد، اخيراً در سال 1390 ش. از سوي مجمع ذخائر اسلامي در قم منتشر شد.

اين كتابخانه نيز از حيث دارا بودن نسخ خطي در حوزة علوم و فنون حائز اهميت است، اما تا به حال فهرست يا معرفي اجمالي از ميزان موجودي نسخ تاريخ علم در آن به صورت مجزا ارائه نشده است.

ز) تبريز:

– كتابخانة ملي تبريز:

در اين كتابخانه بيش از 2600 نسخه (حدود 2000 فارسي و 10 تركي و مابقي عربي) نگهداري مي‌شود. مرحوم محمد نخجواني حدود 1500 نسخه از مجموعة شخصي خود را به اين كتابخانه اهدا نمود و باعث ايجاد مجموعة حاضر گرديد. سپس برادر وي حاج حسين آقا نخجواني بخش اغظم مجموعة خود را به اين كتابخانه اهدا نمود. آثار مجموعة اول عمدتا ادبي و مجموعة دوم در اكثر زمينه‌ها و متنوع است.

تعداد سه جلد از فهارس اين كتابخانه بين سالهاي 1348-1354ش. توسط مير ودود سيديونسي منتشر شد. اخيراً ويراست جديد به اضافة نسخ فهرست نشده در اين كتابخانه توسط هادي هاشميان تأليف شده و در آستانة نشر است.

متأسفانه تا به حال كوششي براي معرفي ميراث مخطوط علوم و فنون در اين كتابخانه صورت نيافته و حتي فهرست كاملي از موجودي آن هنوز منتشر نشده است.

فهارس تخصصي نسخ خطي علوم موجود در كتابخانه‌هاي ايران

بي‌شك علاقه‌مندان تاریخ علم دورة اسلامی که در ایران زندگی می‌کنند، از جمله خوش‌شانس‌ترين آنها در سراسر دنیا هستند. چراكه با وجود کتابخانه‌های متعدد و مملو از نسخه‌های خطی اسلامي و فهرست‌نویسانی که از سر عشق، تمام سعی و تلاش خود را در فهرست کردن این آثار گرانبها انجام داده‌اند، اين ادعا را قوت مي‌بخشد. اهمیت پرداختن به معرفی نسخه‌های خطی نویسندگان مختلف، و از آن جمله، دانشمندان حوزة علوم و فنون، هم برای دست یافتن به فهرستی التقاطي از مجموعة آثار این افراد، و هم برای پرداختن به آثار ایشان از زاوية تصحیح این آثار است. براین اساس، باید امیدوار بود در کشورمان نهضتی با هدف معرفی نسخ خطی دانشمندان مختلف، و البته با معرفی آثار موجود در ایران و خارج ازایران، برپا شود.

در این میان، توجه به میراثی که در این میان به ما ایرانیان تعلق دارد بسیار مهم است و آن، میراث فهرست نگاری نسخه های خطی در ایران است. این میراث، که ثمره کوشش مردان  و زنانی نستوه و بی چشم داشت بوده باعث شده است امروز کشور ایران وارث بزرگترین مجموعه فهرست های کتابهای خطی اسلامی در جهان باشد. در کنار مزیت های متعدد این میراث، آنچه برای پژوهشگران تاریخ علوم دوره اسلامی غنیمت است، دستیابی آنان به  اطلاعات ذی قیمت آثار دانشمندان دوره اسلامی است که دست آنان را برای رسیدن به بهترین نسخه ها ( در بسیاری از موارد ) و یا نسخه هایی همردیف نسخه های درجه یک نگاهداری شده در کتابخانه های مهم اروپایی باز می گذارد. پدیده ای که برای پژوهشگران تاریخ علوم در دیگر کشورها به همین راحتی ها رخ نمی دهد. و برهمین اساس، باید توجه داشت توقع بین المللی نیز از پژوهشگران تاریخ علوم درایران برای استفاده از بهترین و معتبرترین نسخه ها در جریان پژوهش یا تصحیح، بالا و بالاتر می رود.

سنت فهرست نگاری کتابهای خطی درایران که اندکی کمتر از یک قرن سابقه دارد، باعث شده است در بستر تألیف فهرست‌های مختلف، امکان فهرست‌های درهمکرد یا فهرست‌های موضوعی نیز پدید آید. این فهرست‌های موضوعی به علاقه‌مندان این فرصت را می‌دهد تا با وقت و انرژی بسیار کمتری بتوانند به نسخه مورد توجه و علاقه خود در عرصه‌های مختلف علوم دوره اسلامی دست یابند.

نبود این سنت فهرست نگاری در بسیاری از کشورهای داراي نسخ خطی اسلامی یا عدم توجه به فهرست نگاری دقیق در مجموعه از دیگر کشورها باعث شده است دستیابی به اطلاعات پایه درباره این نسخ با فراز و فرودهای بسیاری روبرو باشد. عدم توجه به تاریخ کتابت نسخه ها و با دستکم قرن تالیف آنان ( که برای پژوهشگر امروزی برای دستیابی به اقدم نسخ یا نسخ نزدیک به زمان زندگی مولف بسیار مهم است ) و یا عدم توجه به ذکر ناقص یا کامل بودن نسخ نکاتی از همین دست هستند.

– گزارشي از آثار قطب‌الدين شيرازي با تكيه بر تحفة شاهيه، در كتابخانه‌هاي مختلف:

موضوع مقاله‌اي است كه اخيراً توسط خانم فریبا پایروند ثابت در كتاب ماه علوم و فنون (ش65، آبان 1391)، منتشر شده و در آن به بررسي آثار قطب و تحفة شاهيه او پرداخته شده كه اختصاري از آن ذكر مي‌شود: در این مقاله کوشیده شده تا گزارشی از نسخه های خطی  یکی از مهمترین متون مربوط به نظریه های سیاره ای در نجوم دوره اسلامی ارائه شود و فهرستی از نسخه های ایرانی و خارج از ایران این کتاب بيان گردد. با مطالعه مقاله خواننده درمي‌يابد كه در دسترس بودن فهرست های معرف این نسخه ها و داشتن آگاهیی درباره هر نسخه چه‌قدر به پژوهشگر برای انتخاب بهترین نسخه ها کمک خواهد کرد. این اثر، به قطب الدین شیرازی، دانشمند جامع الاطراف ایرانی قرن هفتم هجری اختصاص دارد.

یکی از مهم ترین آثار نجومی قطب الدین شیرازی ( زندگی: 634-710 ق) تحفه شاهیه نام دارد. قطب الدین سه اثر مهم در زمینه نجوم از خود به جای گذاشته است، نهایة الادراک و تحفه شاهیه به زبان عربی، اختیارات مظفری به زبان فارسی. به گفته قطب الدین در نهایة الادراک، تحفه شاهیه پس از این کتاب تألیف شده است، احتمال آن می رود که قطب الدین در تحفه شاهیه، تجربه های جدید خود در زمینه نجوم را آورده باشد و از این حیث، اهمیت کتاب بیشتر می شود.

نام این کتاب در تمام فهرست های مختلف نسخه های خطی که در سراسر دنیا به چاپ رسیده اند، به صورت تحفه شاهیه و التحفة الشاهیة ضبط شده است. از اطلاعات به دست آمده در فهرست های نسخه های خطی که تا کنون در ایران به چاپ رسیده اند، به طور کلی 31 نسخه گوناگون از این کتاب و 5 نسخه به صورت عکسی درکتابخانه های ایران موجود است. از میان نسخه ها، تنها 4 نسخه در لابلای رساله های دیگر در داخل مجموعه ها، جای گرفته اند و بقیه به تنهایی یک رساله منفرد از این کتاب را تشکیل می دهند. در این میان رتبه اول چه از نظر تعداد، چه از نظر دارا بودن کهن ترین نسخه ها و چه از حیث کامل بودن متن این اثر را کتابخانه مجلس شورای اسلامی به خود اختصاص داده است. هر چند، کهن ترین نسخه این اثر در ایران به شماره 219 در دانشگاه اصفهان نگهداری می شود که کتابت سال 728ق است، یعنی کمتر از 20سال پس از مرگ مؤلف. اما این نسخه ناقص است و قسمت هایی از باب های اول و دوم و سوم آن افتادگی دارد. نسخه کهن بعدی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 6130 نگهداری می شود و کتابت سال 730 ق است که نسخه ای کامل و تمام اشکال نیز در آن ترسیم شده اند. نسخه کهن بعدی باز هم در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری شده و کتابت سال 751 قمری است و الی آخر که در ادامه مقاله به آنها خواهیم پرداخت.

در فهرست های چاپ شده درباره نسخه های خطی در خارج از ایران، کامل ترین ردپا از تحفه شاهیه را می‌توان در کتاب روزنفلد، احسان اوغلو یافت (روزنفلد، احسان اوغلو، ص 234). طبق گزارش این کتاب در 20 کتابخانه در سراسر دنیا نسخه هایی از این کتاب وجود دارد. جمعاً 41 متن دست نوشته از تحفه شاهیه در خارج از ایران وجود دارد که کهن ترین آن در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود و کتابت آن در منطقه سیواس و در زمان حیات مؤلف رخ داده است (دُسِلان، ص 447). همچنین دو شرح و یک ترجمه از این کتاب نیز وجود دارد که در اين مقاله به تفصيل دربارة آنها بحث شده است. (براي مطالعة بيشتر در خصوص نسخ خطي تحفه در ايران، نك: فهرست دانشگاه اصفهان، جلد1، ص171 و جلد 3، ص643؛ فهرست دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، جلد 3، ص79؛ فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد 20، ص245؛ همان، جلد 19، ص125 و ص347؛ همان، جلد 1، ص365؛ همان، جلد 7، ص35؛ همان، جلد 14، ص109؛ همان، جلد 10، ص1871؛ فهرست کتابخانه شماره 2 مجلس شورای اسلامی (سناي سابق)، جلد2، ص252؛ همان، جلد1، ص6؛ فهرست کتابخانه ملک، جلد1، ص121-122؛ نامه بهارستان، سال اول، شماره دوم، زمستان1379، ص135؛ فهرست کتابخانه آیت الله مرعشی، جلد 32، ص297؛ فهرست کتابخانه آیت الله مرعشی، جلد 3، ص570 و جلد 33، ص369؛ فهرست کتابخانه گلپایگانی، جلد2، ص 806.؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، ص 484؛ نسخه پژوهی، جلد2، ص 124؛ فهرست بنیاد فارس شناسی، ص71؛

فهرست میکرو فیلم های دانشگاه تهران، جلد1، ص 708 و جلد3، ص70 و غيره)

و در ادامة همين مقاله، گزارشی از نسخه های تحفه شاهیه در کتابخانه های خارج از ایران آورده شده كه از آن جمله برخي از آنها را مي‌توان در منابع زير يافت: دُسلان، ص447؛ روزنفلد، احسان اوغلو، ص234؛ کینگ، ص153؛ و غيره.

-گزارشي از آثار عبدالعلي بيرجندي در كتابخانه‌هاي مختلف:

عنوان مقاله‌اي است از نگارندة اين سطور كه در آن به پراكندگي آثار اين دانشمند بزرگ جامع‌الاطراف پرداخته شده است. نظام‌الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین (متوفی 934ق. / 1528م.)، مشهور به فاضل بیرجندی، ریاضیدان، ستاره شناس و شارح پرکار آثار نجومی و دانشمند جامع الاطراف و ذی فنون در زمان خویش بود که در اهم شاخه‌های علوم اسلامی تبحر داشته و به شهادت آنچه از آثارش که به دست ما رسیده، در اکثر فنون زمان خویش قلم زنی نموده است.

آنچه امروز از آثار این دانشمند بزرگ در دست داریم، در دو عنوان کلی می‌توان دسته‌بندی کرد: نخست آثاری که خود وی به تألیف آن به عنوان یک اثر مستقل اقدان نموده، و دوم آثاری که در آن به شرح آثار پیشینیان پرداخته است. امّا طبق آنچه در فهارس نسخ خطی که تا امروز منتشر شده و از آثار بیرجندی گزارشی داده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد و از زوایای مختلف به طبقه بندی آنها در اين بخش از مقاله پرداخت:

نخست: آثار فارسی و عربی شناخته شدۀ (محتوم و منسوب) بیرجندی.(جهت اطلاع بيشتر در اين مورد، و متن كامل مقالة مزبور، نك: مقدمة كتاب شرح بيست باب در معرفت اسطرلاب از بيرجندي و كتاب صنعه آلات الرصد منسوب به او، كه هر دو كتاب بر اساس نسخة خطي كتابخانة آيت الله مرعشي نجفي در قم، به مناسبت فرارسیدن پانصدمین سال درگذشت عبدالعلی بیرجندی و برگزاري همايش بيرجندي در پاريس، با مقدمه و كوشش فريد قاسملو و يوسف بيگ‌باباپور در سال 1391 شمسي از طرف مجمع ذخائر اسلامي در قم به صورت چاپ عكسي رنگي منتشر شده است).

همچنين از آثار اختصاصي در اين مورد، کتاب فهرست نسخه‌های خطی آثار علامه عبدالعلی بیرجندی اخترشناسی برجسته ایرانی در گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی که از سوی این کتابخانه و در سال 1381 خورشیدی منتشر شده و همان گونه که از نامش پیداست به معرفی آثار بیرجندی در این کتابخانه می‌پردازد.

– فهرست موضوعي نسخه‌هاي خطي عربي كتابخانه‌هاي جمهوري اسلامي ايران و تاريخ علوم و تراجم دانشمندان اسلامي:

اين فهرست توسط سيد محمدباقر حجتي تأليف شده و تا به امروز 3 مجلد از آن از سوي انتشارات سروش و سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي بين سالهاي 1370-1376ش. منتشر شده است. در اين مجلدات سه گانه 4204 نسخة خطي عربي به صورت موضوعي و ذيل هر موضوع به ترتيب الفبايي نام كتابها فهرست شده است.

توصيف جزئيات اين سه مجلد به شرح زير است:

ج1: 1370ش. علوم قرآني، بخش اول: قرائت و تجويد، شانزده+ 600ص

ج3: 1375ش. علوم قرآني، بخش دوم: تفسير (2)، دوازده+ 704ص+17ص.

ج4: 1376ش. علوم قرآني، بخش دوم: تفسير (3)، چهارده+ 674ص.

ظاهراً مجلدات ديگر آن در دست تدوين و انتشار است.

– فهرست نسخه‌هاي مصنفات ابن سينا:

اين كتاب ارزشمند تأليف يحيي مهدوي است كه در سال 1333ش. در تهران در 413ص+20ص منتشر شد. مؤلف در اين كتاب با تكيه بر نسخه‌هاي خطي موجود از آثار ابن سينا در كتابخانه‌هاي مختلف جهان، به معرفي آثار وي پرداخته و در ضمن آن نسخه‌شناسي از هر اثر ارائه مي‌دهد.

‌همچنين در سال 1950م. «مخطوطات ابن سينا في ايران»، در: مؤلفات ابن سينا، تأليف اب جورج شحاته قنواتي در دارالمعارف قاهره (ص432-434) منتشر شد.

– فهرست مخطوطات عربي موسيقي در كتابخانه‌هاي ايران:

مقاله‌اي با عنوان «مخطوطات ايران»، از زكريا يوسف، كه در مجموعة مخطوطات الموسيقي العربيه في العالم، در بغداد به سال 1345ش/ 1966م. (صص283-480) منتشر شده و در آن به معرفي آثار خطي موسيقي در كتابخانه‌هاي ايران پرداخته است.

– فهرست نسخه‏ های خطی فارسی:

تأليف استاد احمد منزوی که بخش هفتم آن درباره علم پزشکی تألیف شده و عنوان نسخه‏ های خطی فارسی در موضوع پزشکی به ترتیب الفبا سامان یافته است. این اثر در سال 1348ش. به چاپ رسیده است؛ همچنين بخشي از جلد ششم آن دربارة معرفي دست‌نويسهاي فارسي در حوزة جغرافياست.

-کتابنامه طب سنتی ایران:

تأليف دکتر محمود نجم‏ آبادی که در سال 1374ش. از سوی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی ایران به چاپ رسیده است. در این اثر که تکمیل کتاب دیگر مرحوم نجم آبادی به نام «فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی و فنون وابسته بدان» (تهران، دانشگاه تهران 1342) است.

– فهرستوارة نسخ خطي رياضي و علوم وابسته در كتابخانه‌هاي ايران:

اين فهرستواره همچون دو مورد پيشين (نجوم و پزشكي) تقريباً از يك ساختار و شيوه برخوردار هستند. اين كتاب به كوشش فريد قاسملو و فريبا پايروند ثابت در سال 1388ش. از سوي معاونت پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي در 693 صفحه ارائه شده و بر حسب الفبايي نام مولفان به وعرفي آثار رياضي، حساب و هندسه و غيره پرداخته است و در آخر رسايل با نام مولف ناشناخته و در نهايت نمايه‌هايي از جنس نام كتابها بر آن افزوده شده تا استفاده از آن آسانتر و سريعتر گردد.

– فهرستوارة نسخ خطي پزشكي و علوم وابسته در كتابخانه‌هاي ايران:

اين كتاب تحقیق، گردآوری و تدوین: محمد رضا شمس اردکانی ، محمد رضا مخبر دزفولی ، فرید قاسملو ، محمد صدر است كه در تهران: راه کمال با همكاري دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران، 1387ش در 956 صفحه منتشر شده است.

ساختار این کتاب بر پایه نام نویسندگان به ترتیب الفبا و پی‏ ریزی شده و آثار نیز ذیل نام نویسنده معرفی گردیده است. مطالب کتاب از دو بخبش سامان یافته:

بخش اول: مجموعة مرتب شده براساس نام مؤلف: این بخش از صفحه 26 ـ 648 با نام آق بابا محمد تقی شیرازی، مشهور به ملک الاطبا آغاز شده و با نام یونانی، حکیم اسکندر بن اسماعیل پایان می‏پذیرد.

این بخش عمده‏ ترین قسمت کتاب است. پس از نام مؤلف، نام کتاب ها فهرست شده است و در معرفی کتابها عنوان، زبان، آغاز و انجام، نشانی فهرست کتابخانه، شماره نسخه و تاریخ کتابت نسخه لحاظ شده است.

بخش دوم: مجموعة با مؤلف ناشناس که براساس نام کتابها فهرست شده و شامل صفحه 649 ـ 915 کتاب است.

در آغاز کتاب «فهرست منابع دیده شده» آمده است هریک از این منابع با عنوان اختصاری نظام یافته است. در متن اين فهرستواره، کتابهای طب عمومی، گیاهی، چشم ‏پزشکی، دام‏پزشکی در یک ردیف جای گرفته است. عنوان اصلی کتابها و عنوان قراردادی از سوی فهرست‏نگاران شناسانده شده است.

– فهرستوارة نسخ خطي نجوم و علوم وابسته در كتابخانه‌هاي ايران:

آقاي فرید قاسملو با همکاری خانم فریبا پایروند ثابت، کتاب دو جلدی فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران را در 1468 صفحه از سوی معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی در سال 1391ش. منتشر کردند. این فهرستواره سومین فهرستوارة تخصصی نسخ خطی علوم و فنون در کتابخانه‌های ایران است که به اين شيوه تا به حال منتشر شده است. دو عنوان پیشین، فهرستوارة نسخ خطی پزشکی و فهرستوارة نسخ خطی ریاضی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران بوده که طی چند سال اخیر توسط آقاي فرید قاسملو و همكارانش تدوین و منتشر شده است.

ساختار این فهرستواره 2جلدی از سه مقدمه، یک متن و سه نمایه تشکیل شده است و در آن جمعاً 2892 عنوان نسخه خطی نجوم از کتابخانه های ایران معرفی و مکان یابی شده اند. حجم نسخه‌ها از یک برگ، یک ورق و یک صفحه تا بیش از 1500 صفحه را شامل می شود. توالی معرفی نسخ خطی نجوم براساس الفبای عنوان و چیدمان اطلاعات آنها در این مجموعه، به این صورت است:

1. نام کامل نسخه.
2. نام نسخه نگار یا نویسنده.
3. زبان نگارش نسخه.
4. آغاز نسخه.
5. انجام نسخه.
6. شماره مربوط به محل نگهداری نسخه.
7. عنوان کتابخانه یا کتابخانه های دارنده نسخه.
8. تعداد صفحه، برگ و ورق نسخه (به ترتیب با حرف اختصار ص، گ، ر)
9. تاریخ نگارش نسخه.
10. مشخصات فهرستی که نسخه را معرفی کرده است (شامل نام فهرست، جلد و صفحه).

شایان ذکر است برخی از موارد ده گانه بالا، به طور کامل برای برخی از نسخ موجود نمی باشد. عنوان نسخه ها با حروف پر رنگ[1] و ایتالیک[2] حروف نگاری شده است. این کتاب دارای نمایه‌های سه گانه‌اي است که استفاده از اطلاعات فهرستواره را برای محققان، بسیار آسان و مفید کرده است که عبارتند از: نمایة عنوان کتاب ها، با 2213 رکورد و نظم چیدمان براساس الفبای عنوان نسخه های خطی؛ نمایه مؤلفان، با 673 رکورد و نظم چیدمان براساس الفبای عنوان نویسنده ها؛ نمایة تلفیقی شماره نسخ خطی، در 223 صفحه و نظم چیدمان براساس توالی شماره نسخه ها. همچنين از امتیازات فهرستوارة حاضر افزوده شدن آغاز و انجام نسخه‌ها در ذیل نام هریک از عناوین می‌باشد که کار را در شناسایی نسخ مشابه برای استفاده کنندگان، بالاخص محققان و فهرست نگاران آسان نموده است.

در يك بررسي آماري از اين فهرستواره، جهت مشخص کردن بسامد موجودی نسخه های خطی نجوم در کتابخانه های ایران، این نتایج به دست ني آيد كه در مجموع 108 کتابخانه و مجموعه در ایران روی هم 6938 نسخه خطی دارند که به ترتیب کتابخانه مجلس با 904، کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) 782، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با 761 و کتابخانه آیت الله مرعشی با 759 نسخه نجوم، بیشترین موجودی را به خود اختصاص داده اند، در مقابل کتابخانه های بهار، هنرهای زیبای کشور، میرزا ابوالحسن پیشنماز آملی و مدرسه خان یزد، کمترین تعداد نسخه خطی نجوم ( یک اثر) را به خود اختصاص داده اند.

همچنين در بررسي وضعیت زبانی نسخه های خطی نجوم موجود در کتابخانه های ایران، این نتایج به دست آمد: از 2892 عنوان نسخه موجود، نسخه‏هایی که به زبان فارسی هستند بیشترند به این ترتیب که زبان نگارش بیش از 66 درصد از آنها (1925 عنوان) فارسی است در این بین رتبه دوم متعلق به زبان عربی است با 31 درصد و تعداد 919 عنوان سپس زبان های ترکی، هندی، اردو و طبری هر کدام با یک عنوان نسخه خطی نجوم. زبان های آمیخته فارسی ـ عربی، فارسی ـ اردو، فارسی ـ ترکی نیز در بین زبان ها به چشم می خورند.

– فهرستوارة نسخه‌هايي از كتب خطي پزشكي به زبان عربي و چاپ سنگي قديم در ايران:

عنوان كتابي است از محمد شيرواني كه در سال 1362ش. در 49 صفحه در تهران: سمينار بين‌المللي پزشكي ارائه شده است. اين كتابچه البته بسيار ناقص و با توجه به حجم بسيار زياد آثار پزشكي عربي در ايران قابل اعتنا نيست.

– فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (ج19):

که در موضوع طب و به قلم غلامعلی عرفانیان تألیف شده است. این اثر در بردارندة معرفی و توصیف چهارصد و نود و هشت نسخة خطی در موضوع طب است و از سوی همان کتابخانه در سال 1380 در 677ص در قطع وزیری به چاپ رسیده است. تفصيل مجلدات اين كتابخانه در ذيل معرفي آن در اين مقاله خواهد آمد.

-كتابشناسي نسخ خطي پزشكي ايران:

اين كتاب تأليف اكرم ارجح، فريده هاديان، صديقه سلطانفر، و زهرا چهره خند، زیر نظر رضا خانی جزنی مي‌باشد كه در سال 1371ش. از سوي كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران در 340 صفحه منتشر شده است. اما از خيلي جهات ناقص است و با توجه به اين كه بسياري از آثار پزشكي خطي در اين بيست سال اخير معرفي شده و فهارس اختصاصي زيادي در اين خصوص در ايران، چه در قالب مقاله و چه كتاب، منتشر شده است، امروزه اين كتابشناسي از حيث موجودي آثار پزشكي خطي چندان قابل اعتنا نيست.

در این اثر حدود هزار و چهارصد عنوان کتاب و رساله‏ های پزشکی به ترتیب الفبايي معرفی شده است. در مقدمه این کتاب آمده است: «… این کتاب را، که یکی از آثار پژوهشی در عرصه تاریخ پزشکی ایران و جزئی کوچک در پیکره طرح پژوهشی «علم در ایران» است پدید آوریم».

– فهرستوارة كتابهاي فارسي:

تأليف احمد منزوي، كه تا كنون 11 جلد (از سال 1374 تا 1391ش.) از آن توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگي و سپس مركز دائره المعارف بزرگ اسلامي منتشر شده و به صورت موضوعي است:

ج1: سفرنامه، جغرافيا، داستان، كليات تاريخ، تاريخ جهان، 1374ش.

ج2: تاريخ ايران، تاريخ شبه قاره،1375ش.

ج3: تاريخ پيامبران و امامان، زندگي‌نامة سرايندگان، پيران و بزرگان، 1376ش.

ج4: رياضيات و دفترداري، ستاره شناسي، اختربيني، 1378ش.

ج5: پزشكي و داروسازي، علوم طبيعي: جانورشناسي، گياه‌شناسي و معدن شناسي، كيميا، 1379ش.

ج6: فلسفه و اخلاق، 1381ش.

ج7: عرفان (بخش اوّل)، 1382ش.

ج8: عرفان (بخش دوم)، 1382ش.

ج9: كلام و اعتقادات، 1383ش.

ج10: منظومه‌ها (بخش اول)، 1386ش.

ج11: منظومه‌ها (بخش دوم)، 1391ش.

از بين اين مجلدات 11 جلدي دست كم دو مجلد و نصفي به موضوع تاريخ علم و آثار موجود در حوزة پزشكي، طبيعيات، نجوم، رياضيات و جغرافيا اختصاص دارد و صرفاً به معرفي دست‌نويس‌هاي فارسي در اين زمينه‌ها پرداخته است. این فهرستواره یکی از منابع استوار نسخه‏ های خطی پزشکی به شمار می‏ آید و در آن صدها دستنویس پزشکی، رياضيات، نجوم، كيميا، جغرافيت و غيره شناسانده شده است.

كتابخانه‌هاي حوزة شبه قاره:[3]

درآمد:

هنگامي كه محققان حوزه مطالعات اسلامي به نسخه‌هاي خطي عربي و زبانهاي مرتبط مي‌انديشند، اغلب گنجينه عظيم كتابخانه هاي خاورميانه و اروپا را مد نظر قرار مي دهند و از ياد مي برند كه مجموعه هاي عظيم ديگری در مناطقی چون هند، وجود دارند. برآورد مي شود كه درسال 2003 ميلادي در كتابخانه هاي مختلف هند تقريبا يك صد هزار نسخه خطي نوشته شده به حروف عربي(از جمله نسخه های عربی، فارسی و اردو) موجود بوده است. اين تعداد، افزون بر كتابهايي است كه در مجموعه هاي شخصي  به صورت ثبت نشده موجود است.مجموعه هاي هند به خاطر بسياري از نسخه هاي منحصر به فرد مهم – از برخي از بهترين نسخه هاي خوش نويسي شده و مصور قرآن تا آثار نوشته به خط مؤلف و ديگر نسخه هاي با كيفيت از آثار مهم فقهي، ادبي ، علمي و تاريخي- شهرت يافته اند.نسخه هايي كه در هند توليد و به طور غير قانوني به اروپا برده شده اند، مقوله ديگري است. اگر ميراث فرهنگی مربوط به دوره اسلامی هند که در کشورهای خارجی نگهداری می شود به مبدأ خود بازگردانده شود، از اعتبار و ارزش بسیاری از موزه‌های کشورهای اروپایی کاسته می شود. برای نمونه، بیشتر مجموعه های عربی، فارسی و اردو در کتابخانه بریتانیا[4]، در هند تولید شده اند[5]. همین امر در مورد نسخه های خطی فارسی موجود در«کتابخانه ملی فرانسه[6]» نيز صادق است[7]. فیلسوفِ شاعر، علامه اقبال در بیتی به یاد ماندنی در باره سرقت کتابهای هندی و انتقال آنها به کتابخانه های اروپایی، چنین اظهار تأسف کرده است:

«مگر وه علم کی موتی کتابین اپنی آبا کی       جو دیکهین ان کو یورپ مین تو دل هوتا هی سیپارا[8]»

تا سال 1997، 750 جلد از نسخه های خطی اسماعیلی که در هند تهیه شده بودند، به مؤسسه مطالعات اسماعیلی(در لندن) منتقل شد[9].

نسخ خطي مورد بحث در این مقاله، اسناد دولتی (به زبانهای فارسی و اردو) موجود در آرشیوهای مختلف دولتی هند را شامل نمی شود. به گفته وزیر توسعه منابع انسانی هند، مورلی منوهر جوشی[10]« در حدود سی میلیون نسخه خطی در سراسر هند پراکنده است[11]». بیشتر نسخه ها به زبان فارسی و پس از آن عربی و اردو است. تعداد اندکی از نسخه ها نيز به زبانهاي پشتو، سندی و ترکی است.

همچون کتابخانه های دیگر، منابع مالی خصوصی و عمومی مورد نیاز برای ساخت و حفاظت مجموعه های نسخ خطی و کتابها در هند اندک هستند و اين امرمنجر به تخریب، سرقت و نابودی مجموعه های موجود می شود. یک پژوهشگر آمریکایی که از چندین کتابخانه هند استفاده کرده چنين گزارش مي دهد:

«…اجازه دهيد در اینجا از آنچه که بر اثر غفلت گسترده در کتابخانه های هند در حال رخ دادن است ابراز تأسف کنم. تعجب نخواهم کرد اگر بسیاری از نسخه هایی که در ذیل نام می برم، به علت تخریب سريع منابع، به زودی از بين برود. مسائل سیاسی كنوني در شبه قاره، موقعیت را از گذشته -كه تنها آب و هوا دشمن كتابها بود- بدتر خواهد کرد. پيش از اين هرگز اينگونهاز كرم خوردگي و پوسيدگي صفحات نسخه هاي خطي آزرده خاطر و غمگين نشده بودم. بيشتر كتابخانه هاييكه از آنها بازديد كردم توسط افراد خوبي اداره مي شدند، اما منابع مالي براي نگهداري بلند مدت نسخه ها فراهم نبود. شنيده ام بسياري از كتابخانه هاي مهم، اخيرا از دسترس خارج شده اند. آتش سوزيهاي اخير در دو مورد از اين كتابخانه ها كه يكي به خاطر درگيري هاي محلي و ديگري تنها از روي غفلت رخ داد، بسياري از نسخه هاي خطي منحصر به فرد را از بين برد»[12].

نگاهي به فهارس و کاتالوگهای چاپ شده در هند:

از آنجا که بسیاری از کتابخانه های فعلی در دوره استعمار انگلیس ساخته شده اند، این کتابخانه ها را شرقی یا “Oriental” خوانده اند، مانند کتابخانه عمومی شرقی خدا بخش[13].

تا به امروز فهرست یکپارچه ای از نسخه های خطی موجود در کتابخانه های مختلف هند ندیده ام و هر كتابخانه به صورت جداگانه فهرستهای خاص خود را منتشر کرده است. شگفت آنکه بیشتر فهرستهای مربوط به نسخه های خطی نوشته شده با حروف عربی، به زبان انگلیسی نوشته شده اند و نه به عربی، فارسی، ترکی و یا اردو. هر کتابخانه و هر فهرست نویس، روش آوانگاری متفاوتی را بکار برده اند، که این امر موجب سردرگمی می شود مگر در فهرستهایی که به زبان نگارش نسخه ها چاپ شده اند. نسیم فاطمه موضوعات مربوط به این امر را در كتاب«اردو مخطوطات كي كاتالوگ سازي اور معيار بندي[14]»(كراچي: لايبرري پروموشن بورو، 2000( ، بررسی انتقادي کرده است. برای گفتاري در باب امکان همکاریهای مشترک بین کتابخانه های دارای نسخ خطی، رجوع کنید به:عابد رضا بيدار ،”برنامه ريزي منطقه اي براي استخراج دانش مدفون در كتابخانه هاي نسخ خطي شرقی[15]“.

در فوریه سال 2000، دولت مرکزی هند، پروژه ای ملی را برای «تهیه فهرستی جامع از نسخه های خطی عربی، فارسی، ترکی و اردو موجود در اختیار دولت، موسسات عمومی و اشخاص[16]» آغاز کرد.این پروژه که « مأموریت ملی برای حفظ نسخه های خطی[17]» نام دارد، وظیفه تهیه یک فهرست یکپارچه از نسخه هایی که به حروف عربی نوشته شده اند را به سه نهاد واگذار کرده است. 1- کتابخانه موزه سالار جنگ که بر روی مجموعه های موجود در ایالتهای جنوب هند و مهارشترا کار خواهد کرد. 2- کتابخانه رضا رامپوری واقع در ایالت اوتار پرادش که بر ایالتهای شمالی متمرکز خواهد بود.3- کتابخانه خدابخش که کار بر روی نسخه های موجود در ایالتهای شرق هند را برعهده دارد. این پروژه علاوه بر کتابخانه ها، تهیه فهرست از نسخه های خطی موجود در درگاهها (مجموعه های زیارتگاهی پیرامون مقابر مشایخ صوفیه هند)، مساجد و مدارس دینی را نیز شامل می شود. امید آن است که با اجرای این پروژه، نخستین گام مهم در تهیه فهرستی از گنجینه نسخ خطی در هند برداشته شود و به نگهداری و انتشار این گنجینه بیانجامد. مجموعه های نسخ خطی در هند از نظر نگهداری در شرایط نا مناسبی هستند و بدی آب و هوا و نیز رطوبت که به شدت برای کاغذ مضر است، اوضاع را بدتر هم می کند.حبیب الرحمان چغانی، رئیس پیشین کتابخانه خدا بخش در مقاله ای با عنوان« مشرقی کتابخانه: مسایل و مستقبل» ، کتاب نما( اکتوبر2000): 3-9، و نیز در مقاله” سمينار منطقه اي خدابخش درباره نسخه هاي خطي مهم: گزارش كوتاه[18]“، نگاهی اجمالی به مسائل پیش روی کتابخانه های نسخ خطی عربی در هند کرده است. همچنین نمونه ای از مسائل خاص نسخه های خطی در هند را می توان در مقاله شعیب اعظمی ” مخطوطات كي اختتاميه اور ان كي كاتب[19]“، برهان (دهلي) (آوريل 1979): 37-47یافت.

دسترسی به کتابخانه های هند:

دسترسی به بیشتر کتابخانه های دارای نسخ خطی در هند دشوار است. همه این کتابخانه ها قوانینی از جمله ثبت نام مراجعان دارند. این قوانین برای پژوهشگرانی که فارغ التحصیل و يا عضو هيئت علمي دانشگاهها نیستند، دشوار تر هم هست.در مراجعه به کتابخانه باید منتظر مواجهه با مشکلاتی از جمله موجود نبودن نسخه ها- اگر فهرست شده باشند- و تأخیر در تحویل نسخه ها بود. اگر نسخه واقعا موجود باشد خواننده احتمالا با مسألهمرمت نسخه درگیر خواهد شد. از کپی برداری به هر شکل جلوگیری می شود. ترس از تخریب نسخه در فرایند تعمیر قابل درک است اما اغلب در آن اغراق می شود. از دهه 70 میلادی، بسیاری از پژوهشگران خارجی، برای استفاده از نسخه های خطی اسلامی، از بیم جنگهای داخلی و بین المللی در خاور میانه،به کتابخانه های هند روی آوردند. هر چند از همه مراجعان استقبال می شود، محققاني كه فرصت كمي دارند، قوانین کتابخانه ها را دلسرد کننده می دانند.

هر كتابخانه در مورد دسترسي به نسخه ها و تهیه رونوشت از آنها، قوانيني خاص خود دارد كه بستگي به وجود دستگاههاي كپي دارد. پژوهشگران علاقمند بايد ابتدا چشم اندازي تاريخي از مجموعه هاي هندي داشته باشند و سپس موجودي هر كتابخانه را بررسي كنند كه به شيوه معمول، بر اساس ايالتها تنظيم شده است. كاربران خارجي بايد پيش از سفر،با مسؤلان كتابخانه ها تماس بگيرند تا كاملترين اطلاعات را بدست آورند.

چشم انداز تاریخی:

سلاطين دهلي كه در فرهنگ پارسيِ ايران و آسياي ميانه پرورش يافته بودند، از شاعران و دانشمندان حمايت مي كردند. جانشينان اين سلاطين، امپراطوران مغول بودند كه برخي از آنها بسيار كتاب دوست بودند و از توليد كتاب حمايت مي كردند. مجموعه هاي مغول پس از شورش سال 1857 ميلادي تخريب و پراكنده شدند. برخي از كتابهاي متعلق به سلاطين مغول به«انجمن سلطنتي آسيايي[20]» و «كتابخانه اينديا آفيس[21]»در لندن انتقال يافت. سلاطين بنگال، دكن، گجرات و مالوه همچون مغولان به گردآوري كتاب علاقه بسيار داشتند. نواب[22]هاي اوده[23]،آركوت[24]،بهوپال[25]، رامپور[26] و تونك[27] و نظام[28]هاي حيدرآباد نيز چنين بودند.سنت حمايت از توليد و گردآوري كتابها تا قرن نوزدهم كه صنعت مدرن چاپ جايگزين توليد دستي كتاب شد، برقرار بود.

برای آگاهی از کتابخانه های قرون میانه هندباید به منابع زیر ( كه به ترتیب تاریخی مرتب شده است) مراجعه کرد: امتیاز علی عرشی” هندوستان کی عربی، فارسی کتب خانه[29]“، برهان (دهلی)، سال 15، ش. 3؛ نارندرا ناته لاو، “پیشرفت آموزش در دوره اسلامی هند[30]“؛ م. راما رائو، ” کتابخانه ها در هند باستان و میانه[31]“؛ محمد حمیدالله، ” کتابخانه های شرقی در شرق و غرب[32]“؛ سید ابوظفر ندوی،” کتابخانه ها در دوران حکومت اسلامی در هند[33]” ( این مقاله را می توانید با این عنوان نیز مطالعه کنید” هندوستان کی کتب خانه” معارف(اعظم گره) مارس 1949، ص 187-202 و معارف، آوریل 1949، ص 245-259)؛ س. رفیق احمد، ” کتابخانه سلطنتی شاهان مغول[34]“؛ دارما بانو، ” کتابخانه ها و مدیریت آنها در عصر مغولان هند[35]“، همين مقاله در «مجله انجمن تاريخ پاكستان[36]» نيز چاپ شده است.؛ محمد زبیر، «اسلامی کتب خانه» (دهلی: ندوه المصنفین ، 1961؛ کراچی:ه.م. سعید، 1978)؛ شیخ عبدالعزیز، «کتابخانه سلطنتی مغولان[37]» ؛ د.ن. مارشال، «مغولان در هند: بررسی کتابشناختی نسخه های خطی[38]»؛ ک.ک. سکسنه،” کتابخانه ها در هند دوره مغول”[39]؛ سلمان شمسی ندوی، «هندوستان کی مشرقی کتب خانه[40]»(لکهنو، 1973)؛ کالپانا داسگوپتا،” مغولان چقدر با فرهنگ بودند: تأملی در کتابخانه های مسلمانان هند[41]“؛ نذیر احمد،” نسخه های خطی هنری و تاریخی تیموری در مجموعه های هند[42]“، این مقاله را عبدالحی حبیبی در کتاب هنر عهد تیموریان (تهران: بنیاد فرهنگ، 1976) به فارسی ترجمه کرده است؛ فریتز لهمان،” کتابخانه ها در هند اسلامی[43]“؛ ا. پرساد،” کتابخانه ها در هند میانه[44]“؛ س.ا. عثمانی و ز.ر. خان” کتابخانه های شرقی در هند[45]“؛ ا. بیرنباوم، ” فهرست نويسي نسخه های خطی ترکی از 1960 و نسخه هایی که هنوز فهرست نشده اند[46]” بخش سوم اين مقاله شامل اطلاعاتي در باب مجموعه هاي هند است.؛ ناریندر ناته و کارل کهاندالاوالا، ” نسخه های مصور اسلامی[47]“، ؛ گلاب خان، ” کتابخانه های مطالعات اسلامی در هند[48]” ؛ ا. م. مختاروف،”K Istori Kul Turnyskh Sviazei Azii s Indiei”[49]، درباره ديدار دانشمندان شوروي از كتابخانه هاي هند” ؛ ا.م.صدیقی، ” کتابخانه ها در عصر مغول: یک پژوهش[50]“؛ جان سیلر،” یک نسخه خطی سلطنتی عصر مغول: نسخه خطي راماین متعلق به عبدالرحیم خانخانان[51]“؛ شیخ علاءالدین ، “کتابخانه ها و کتابداری در دوره حکومت اسلامی در هند[52]“؛ عزیز الله عطاردی، «سیری در کتابخانه های هند و پاکستان»، (تهران: انجمن مخطوطات ایران، 1997)؛ جان سیلر،” کشف و ارزشیابی نسخه های خطی در کتابخانه سلطنتی مغول[53]“.

شماره 45(1988) مجله خدا بخش کلا به موضوع نسخه های خطی پزشکی هند اختصاص دارد.

 تحقیقات مربوط به مجموعه‌های حاوی نسخ خطی:

سه اثر به فهرستها و اطلاعات مربوط به کتابخانه های سراسر جهان از جمله هند پرداخته است. جديدتريناین آثار عبارت است از: «بررسی جهانی نسخه های خطی اسلامی»، جلد 1، به کوشش جفری راپر[54]. اثر مشابه به عربی ، کرکس عواد، «فهارس مخطوطات العربیه فی العالم»، 2 جلد، (کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1984). نیز بنگريد به: ا.ج. هویسمان، «نسخه های خطی عربی در سراسر جهان: کتابشناسی فهرستها[55]»؛ فواد سزگین، «تاريخ ادبيات عرب[56]».  با آنکه همه این آثار سودمند هستند، برخی از اين فهرستهای مشترک، خطاهای متعددی دارند. ما در اینجا به جای کار دشوارِ نشان دادن همه این خطاها،  گزارشی از هر کتابخانه و مجموعه ارائه می کنیم. این گزارش شامل یک معرفی، ذکر فهرستهای چاپ شده ، تعداد نسخه ها، ذکر آثار منتشر شده درباره تاریخچه یا برخی نسخه های هر کتابخانه تا زمان حال(سال 2004) است.پژوهشگران علاقمند،علاوه بر مطالب ذکر شده در این مقاله درباره کتابخانه ها، باید به شماره های اخیر نشریات ادواری ذیل نيز مراجعه کنند.

نشریات مهم:

«نسخه هاي خطي خاور ميانه[57]» نشریه ای است كه مراجعه به آن براي اطلاع از آخرين تحقيقات در زمينه نسخه هاي خطي نوشته شده به حروف عربي (مانند نسخه هاي عربي، فارسي،اردو و تركي عثماني) در سراسر جهان، همچنين آگاهي از انتشارات “معهد المخطوطات العربيه”در قاهره ضروري است؛«آفاق الثقافه و التراث» وابسته به مركز ماجد الجمعه در دوبي؛ “بنياد ميراث الفرقان[58]” در لندن نيزفعاليتهاي مشابهي انجام مي دهد. به پايگاه اينترنتي آن به نشاني ذيل مراجعه كنيد: (http://WWW.alfurqan.org).

آثار عمومي دربارة گردآوري نسخ خطي:

تعدادي مقاله درباره كتابخانه هاي هند موجود است. به ترتيب تاريخي نگاه كنيد به:

ادوارد دنيسون راس،” گزارشي درباره جستجوي نسخه هاي خطي عربي و فارسي مربوط به سال رسمي 1904-1905[59]“؛ ا.سهروردي و حافظ نذير احمد، ” نكاتي درباره نسخه هاي خطي مهم عربي و فارسي موجود در كتابخانه هاي مختلف هند[60]“، ؛ فضل احمد خان،” يادداشتي در باب نسخ خطي فارسي، تركي و عربي[61]“؛ ه.ا. استاپلتون،” نكاتي بيشتر در باب نسخه هاي خطي عربي در موضوع كيميا در كتابخانه هاي هند[62]“؛ عبدالعزيز الجواهري،”بازديد كتابخانه هاي هندوستان“(تهران، 1947)؛ غلام حسين صديقي، “گزارش سفر هند”(تهران:دانشگاه تهران، انتشارات شماره 36 به تاريخ 1947)؛ فيليپ طرّازي ، “خزاين كتب الهند”، ص 173-76 در “خزاين الكتب العربيه في الخافقين”، ج. 1،(بيروت، 1947)؛ اوتو اسپايز،” كتابهاي چاپي عربي در هند طي سالهاي جنگ[63]“؛ سعيد نفيسي، ” نفايس كتابخانه هاي اسلامي هندوستان”، پيامنو(تهران، ش. 5، 1950): 57-61؛ ” نسخه هايي از مجموعه هاي هندي[64]“؛ . براي نسخه هاي با موضوع موسيقي نك: هانري جورج فارمر، «منابع موسيقي عربي: كتابشناسي توصيفي نسخ خطي عربي[65]» (ليدن: بريل، 1965) كه به تاريخچه، نظريه ها و چگونگي نواختن موسيقي عربي از قرن هشتم تا هفدهم ميلادي مي پردازد و به نسخه هاي خطي در كتابخانه هاي حيدرآباد و تونك پرداخته است. علاوه بر این، زكريا يوسف، «مخطوطات الموسيقي العربيه في العالم» (بغداد، 1967)، جلد سه (ص 91-94)، 56 نسخه خطي در مجموعه هاي مختلف هند را توصيف كرده است. «فهرست نسخه هاي خطي فارسي، به كوشش احمد منزوي»، 6 جلد(تهران: موسسه فرهنگي منطقه ئي، 1969) يك كار بزرگ است؛ هانس ديبر” نسخه هاي نويافته از كتابخانه هاي هند[66]“، به كتابخانه هاي عليگره، دهلي، جيپور[67]، لكهنو[68]، رامپور[69] و تونك[70] پرداخته است. سيد عارف نوشاهي و رضي الله شاه، «بهارات مين مخطوطات كي فهرستين[71]» ، (لاهور: اردو آكادمي، 1988)، بر اساس سفر نويسنده به عليگره و دهلي در سال 1988 نوشته شده است؛ م. محفوظالحق،” قديمي ترين نسخه مصور رباعيات عمر خيام[72]“؛ جلال الدين، ” دو نسخه بسيار موثق و كامل از بابر نامه در موزه هاي هند[73]“.

نمايه هاي مجلات اردو همچون آج كل (دهلي)، برهان (دهلي)، معارف (اعظم گره)، نواي ادب (بمبئي)، سب رس (حيدر آباد)، و نيز مجلات تخصصي در موضوع تاريخ و فرهنگ هند احتمالا مقالاتي درباره برخي نسخه هاي خطي دارند.

فهرست زير شامل كتابخانه‌هاي مهم، در نقاط مختلف هند است كه بر اساس منطقه جغرافيايي (نخست ايالت و سپس شهر) تنظيم شده است.

آندراپرادش

حكومت آندراپرادش:

موسسة تحقيقات و كتابخانه نسخه هاي خطي شرقي، حیدرآباد[74]

كتابخانه مركزي حكومت آندراپرادش،كه قبلا به «كتابخانه آصفيه[75]» مشهور بود، در سال 1975،  نسخه هاي خطي اسلامي خود را به موسسۀ نوپديد مذكور منتقل كرد. اين كتابخانه در آوريل 1997 به ساختماني در صحن دانشگاه عثمانيه كه به همين منظور ساخته شده بود انتقال يافت. برای معرفي رسمي اين كتابخانه مي توان به« دستنامه موسسه تحقيقات و كتابخانه نسخه هاي خطي شرقي حكومت اندراپرادش»، به كوشش و. و. ل. ناراسيمها رائو[76] و نيز و.ونكاتاپياه، ” موسسه تحقيقات و كتابخانه نسخ خطي شرقي آندراپرادش[77]“، مراجعه کرد؛ س.م. ابراهيم،” درباره بخش كتابخانه و نسخ خطي شرقي[78]“؛ مير كرامت علي، ” نكته اي مختصر درباره نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو در كتابخانه ما[79]“.

تعداد نسخه ها: 23000

فهرست (ها): «كتب خانه آصفيه سركار عالي[80]»؛ «فهرست كتب عربي و فارسي و اردو»، مقدمه از سيد تصدق حسين الموسوي النيسابوري و سيد عباس حسين الكاظمي النيسابوري الكنتوري (حيدرآباد، 1914-36)، 4 جلد.«فهرست مشروح بعض كتب نفيسه قلميه مخزونه كتب خانه آصفيه سركار عالي»،( 1937-1958)؛ نصيرالدين هاشمي،« فهرست توصيفي نسخه هاي خطي اردو[81]»؛ مير كرامت علي،« فهرست الفبايي موضوعي نسخه هاي خطي اردو و غيره[82]»؛ رفعت رضوانه،« وضاحتي فهرست مخطوطات اردو: دواوين و كليات= فهرست توصيفي نسخه هاي اردو: ديوان، كليات[83]».

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي اين كتابخانه:

بنگريد به:رضا علي عابدي، «كتاب خانه» (كراچي: سعد پبليكيشنز، 1985) ص. 91-97. براي برخي نسخه هاي خطي به اين منابع مراجعه كنيد، نصيرالدين هاشمي،”كتب خانه آصفيه كي بعض ناياب اردو مخطوطات“، نواي ادب(ژانويه 1952): 23-48؛ ه.ا. استاپلتون، ” نكته اي درباره نسخه هاي عربي در موضوع كيميا در كتابخانه آصفيه[84]“؛ ديويد پيناولت، ” تحقيق در نسخه هاي خطي عربي و فارسي در كتابخانه هاي برگزيده هند[85]“؛ عصام محمد الشنطي،«المخطوطات العربيه في الهند» (كويت: معهد المخطوطات العربيه، 1985) ص.18-19. بر اساس ديداري از كتابخانه هاي مختلف هند از جمله موسسه تحقيقات و كتابخانه نسخه هاي خطي شرقي در آوريل و مي 1984؛ هانس ديبر، ” نسخه هاي نويافته از كتابخانه هاي هند”؛ انجل مسترز، ” ستاره شناسي مغربي در قرن سيزدهم: توصيف يك نسخه خطي در حيدرآباد[86]“.

” يادداشتي درباره كتابخانه نسخه خطي شرقي، حيدرآباد[87]”. در اين يادداشت كه توسط انجمن خدمات اسلامي به دولت آندراپرادش ارائه شده است از كمبود كارمند براي (نگهداري از) نسخه هاي خطي اسلامي سخن به ميان آمده است. روشن است كه شرايط كتابخانه از زمان ارائه اين يادداشت تغييري نكرده است: بنگريد به مقالات ” ايالت(آندراپرادش) در آستانه از دست دادن 17000 نسخه خطي نادر[88]“؛ و ” مسؤول آرشيو خواستار حفظ كتابهاي خطي شد[89]“.

آرشيوهاي ايالتي آندراپرادش[90]

آرشيوهاي ايالتي در قرن هجدهم در دوره حكومت نظام از طريق ادغام چندين مجموعه مختلف تأسيس شد. اين آرشيوها شامل مجموعه بزرگي از اسناد فارسي و اردو و تعداد كمي نسخه خطي است. بناي موسسه و ساختمان فعلي به ترتيب به سالهاي 1956 و 1965 برمي گردد.  معرفي اين موسسه را مي توان در ” نظام آرشيوي و مديريت اسناد در ايالت آندراپرادش[91]” همچنين در ” راهنماي اسناد فارسي و اردو موجود در موسسه تحقيقات و آرشيوهاي ايالتي آندراپرادش[92]“ملاحظه كرد.

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي موجود در اين موسسه:

تازه ترین گزارش توسط سید داود اشرف نوشته شده است: ” آندرا پرادش استیت آرشیوز کی مخزونه نایاب مخطوطات[93]“،سیاست (15 دسامبر، 2000):3 و سیاست (5 ژانویه 2004):3؛ نصیر الدین هاشمی،” سنترال رکورد آفیس کی اردو قلمی کتابین[94]“، نوای ادب (آوریل 1956) : 48-73؛ (جولای 1956) :33-54؛ نصیر الدین هاشمی،«دفتر دیوانی و مال کی هندوستانی مخطوطات[95]» (حیدرآباد: دار الطباعه، جامعه عثمانیه، بی تا)؛ محمد غوث ، کرناتک کی تاریخ کی مخطوطات[96]“، معارف (اعظم گره) (فوریه 1936) : 117-122؛ و معارف(اعظم گره) (ژانویه 1936) : 452-465.

موزة ایالتی آندرا پرادش:[97]

این موزه در سال 1930 به عنوان موزه ایالتی حیدرآباد تأسیس شد. در 1956 نام آن به نام کنونی تغییر یافت. معرفی این مرکز را می توانید به قلم. جوگینایدو،در موزه ایالتی آ.پ[98].  مطالعه کنید.

تعداد نسخه ها: 117

فهرست (ها): فهرست نسخه های خطی عربی، فارسی و اردو در موزه حیدرآباد، به کوشش محمد غوث[99].

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های این کتابخانه:

نصیر الدین هاشمی،” عجایب خانه حیدرآباد کا ایک نایاب دکهنی مخطوطه[100]” معارف(اعظم گره) (ژانویه 1932): 446-451؛ خواجه محمد احمد، ” دیوان بی خودی: نسخه های اوایل قرن هفدهم[101]“. نصیر الدین هاشمی،” حیدرآباد دکن کی عجایب کی اردو قلمی کتابین،” ، نوای ادب (ژانویه 1955): 42-49؛ (آوریل 1955): 41-56؛ (جولای 1955): 19-24؛ (جولای 1956): 48-72؛ هانس دیبر” نسخه های نویافته از کتابخانه های هند[102]“.

کالج طبی دولتی نظامیه[103]

نک هلن ا. شاهین، «سازماندهی، عمل و حمایت از سازو کارهای پزشکی آیورودایی و یونانی در حیدرآباد معاصر[104]».

فهرست(ها): عزیز پاشا،” فهرست نسخه های پزشکی عربی در کالج دولتی طب یونانی، حیدرآباد[105]“؛ ” گزارشی کوتاه از دو نسخه خطی پزشکی در کتابخانه کالج دولتی طب یونانی نظامیه[106]“. این مقالات در نهایت در کتاب«فهرست مشترک نسخه های خطی پزشکی در فارسی و عربی در کتابخانه های حیدرآباد[107]» چاپ شد.

ادارة احیاء المعارف النعمانیه[108]

این اداره توسط ابوالوفا افغانی دانشمند افغانی مقیم حیدرآباد تأسیس شد. او در سال 1976 درگذشت. این موسسات شامل چندین نسخه خطی است که هنوز فهرست نویسی نشده است.

ادارة ادبیات اردو[109]

این اداره در 1931 توسط سید محیی الدین قادری زور و همکاران او تأسیس شد. در این اداره علاوه بر نسخه های اردو، تعدادی نسخه عربی و فارسی نیز نگهداری می شود. معرفی این مرکز را می توانید در “یادگار جشن سیمین” ( حیدرآباد: اداره، 1955)، و نیز در فهرست مذکور در ذیل مطالعه کنید.

تعداد نسخه ها: 1426

فهرست(ها): «تذکره اردو مخطوطات»، به کوشش سید محیی الدین قادریزور، (حیدرآباد: اداره، 1943-59)؛ چاپ دوم دهلی: ترقی اردو بورو، 1984، 5 جلد؛ جلد 6 به کوشش محمد اکبر الدین صدیقی و محمد علی اختر،(حیدرآباد: اداره، 1983)؛ «تذکره نوادر ایوان اردو»، به کوشش سید محیی الدین قادری زور،(حیدرآباد: اداره، 1960).

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های کتابخانه:

زیب حیدر،” اداره ادبیات اردو کی چند اهم فارسی مخطوطات؛، سب رس (آوریل 1998): 46-50.

موسسه تاریخ طب[110]

این موسسه در سال 1957 در کالج پزشکی گاندی در بشیر باغ ساخته شد. از 1971 در اقامتگاه کالج پزشکی عثمانیه واقع است. به این منابع مراجعه کنید: متن اولیه در موسسه تاریخ طب، راهنمای موزه نوشته و.و. رامانا رائو و د.و. سوبا ردی [111]؛ عزیز پاشا،« فهرست نسخه های خطی عربی، فارسی و اردو در بخش تاریخ پزشکی[112]».

جامعه نظامیه[113]

پایگاه اینترنتی (نباید با کالج دولتی طبی  نظامیه که در بالا به آن اشاره شد اشتباه شود):

http://www.jamianizamia.org/

نک پروین ر. فاروقی، «پژوهشی در جامعه نظامیه[114]».

تعداد نسخه ها: 1164

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های آن:

نصیر الدین هاشمی،” جامعه نظامیه کی اردو مخطوطات”، نوای ادب (ژانویه 1964):55-59؛ (آوریل 1964): 28-41؛ دیوید پیناولت،” تحقیقی در نسخه های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های برگزیده هند[115]“؛ ” جامعه نظامیه: 125 سالِ با شکوه[116]“.

کتب خانه روضه الحدیث[117]

این کتابخانه تحت مدیریت شورای وقف اسلامی است. این مجموعه در ساختمانی نامناسب برای این منظور نگهداری می شود.

تعداد نسخه ها: 800

فهرست(ها): تا کنون فهرست نشده است.

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های آن:

عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند( کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص. 26-27.

شرایط کنونی:

هر چند تصور می شود که شورای وقف ایالت آندرا پرادش مسؤول این مجموعه است، غفلت این شورا – چنانکه در گزارش روزنامه سیاست، 11 ژانویه 1982 و 25 ژانویه 1982  آمده- باعث نابودی تقریبی آن شده است.

كتابخانه مكه مسجد[118]

بزرگترین مسجد حيدرآباد در سال 1617 ميلادي تأسيس شد. همچون بيشتر مساجد جامع، مكه مسجداحتمالا هميشه مجموعه اي كتاب- اگر نگوییم فضايي جداگانه خاص نگهداري كتاب-  داشته است. كتابخانه كنوني در سال 1980 ميلادي در این مسجد ساخته شد. بر اساس گزارشی خبري در نشريه سياست، به تاريخ 25 مي 1981 با عنوان” كتابخانه مكه مسجد”.  65 نسخه خطي عربي و فارسي در اين مجموعه وجود دارد. نيز نك محمد طاهر و م. ا. ك. فاطمي، ” کتابخانه مسجد: مورد پژوهی[119]” .

كتابخانه دانشگاه عثمانيه[120]

اين دانشگاه در سال 1918 تأسيس شد وكتابخانه آن در كالج علوم انساني واقع بود. دانشگاه از سال 1963 در مكان فعلي كه به همين منظور ساخته شده قرار دارد. معرفي رسمي اين كتابخانه را مي توان در پايگاه زير مطالعه كنيد:

http:// www.osmania.ac.in

تعداد نسخه ها: 3418

فهرست (ها): «فهرست توصيفي نسخه هاي خطي در كتابخانه دانشگاه عثمانيه»، به كوشش محمد غوث و ا.و. شاكره[121]؛ «فهرست اردو مخطوطات، به كوشش عبدالقادر سرواني»(حيدرآباد: دارالطباعه جامعه عثمانيه، 1929)؛ رضيه اكبر،” فهرست مخطوطات كتابخانه عثمانيه، فارسي”، وحيد (تهران) 11، 5 (1352): 444-464 و 562-563؛ 12، 6-9 و 11 و 12 (1353): 506؛ 593؛ 682؛ 768؛ 932؛ 13 (1354): 64-67.

آثارمربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي كتابخانه:

عزيز پاشا،« فهرست نسخه هاي خطي عربي و فارسي در كتابخانه دانشگاه عثمانيه[122]»؛ و از همين مولف « رساله هاي تاريخي در كتابخانه دانشگاه عثمانيه[123]» ؛ عصام محمد الشنطي، «المخطوطات العربيه في الهند»(كويت: معهد المخطوطات العربيه، 1985) ص 20-22؛ پاول اشپراخمان،” عكس برداري از نسخه هاي خطي اسلامي در هند[124]“؛ هانس ديبر، ” نسخه هاي نويافته از كتابخانه هاي هند[125]“؛ ديويد پيناولت،” تحقيقي در نسخه هاي خطي عربي و فارسي در كتابخانه هاي برگزيده هند[126]“.

كتابخانه سعيديه[127]

پايگاه اينترنتي:                        http://business.vsn.com/netcity/sayeedia.htm

اين كتابخانه توسط مفتي محمد سعيد خان،(1831-95)، از قضات دادگاه عالي حيدرآباد بنيان نهاده شد و در سال 1935 توسط اعضاي خانواده مفتي سعيد خان افتتاح شد. پيشتر اين كتابخانه در جم باغ/ تروپ بازار[128] در قلب شهر واقع بود. اما در 9 سپتامبر 1984، عده اي افراد متعصب مذهبي بخشي از كتابخانه را به آتش كشيدند و تعدادي از نسخه هاي ارزشمند خطي را از بين بردند. از آن زمان اين كتابخانه به منزل شخصي آقاي احمد عطاءالله منتقل شد. براي يك معرفي قديمي تر از اين كتابخانه بنگريد به: محمد غوث، ” كتب خانه سعيديه”، معارف (اعظم گره) ژانويه 1936: 33-45. معرفي رسمي اين كتابخانه را در فهرستي كه در ذيل آمده مي توان خواند.

تعداد نسخه ها: 3141

فهرست(ها): «فهرست نسخه های خطی عربی»، 2 جلد، به کوشش محمد غوث و دیگران[129].

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های آن:

برای گزارشی از کتابخانه نک: برهان الدین حسین، کتابخانه سعیدیه[130]، نسخه بازبینی شده از این جزوه در تذکره سعید، به کوشش محمد افضل الدین اقبال(حیدرآباد: کتابخانه سیدیه، 1973). برای گزارش قدیمی تر از برخی نسخه های آن نک: کلاوس فیشر،” برخی نسخه های خطی مصور در کتابخانه سعیدیه[131]“؛ م. نظام الدین، ” نسخه منحصر به فرد مصور گلستان سعدی[132]“؛ عزیز پاشا،” فهرست نسخه های خطی طب یونانی در کتابخانه سعیدیه[133]“؛ آنماری شیمل،” یادی از سفر به دکن[134]“؛ پاول اشپراخمان، ” تصویر برداری از نسخه های خطی اسلامی در هند[135]“؛ عصام  محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند(کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص 23-26.

برای گزارش های مربوط به حمله به کتابخانه در سال 1984، نک منیر احمد صدیقی،” کتب خانه سعیدیه”، سیاست 13 اکتوبر 1984؛ و  یادداشت نارایانا رائو[136] بر مقاله صدیقی در همان روزنامه به تاریخ 21 اکتوبر 1984 که در آن از تخریب کتابخانه اظهار تأسف کرده است .

كتابخانه و موزه سالار جنگ[137]

کتابخانه و موزة سالار جنگ در حيدرآباد دكن در هند، مشتمل بر مجموعة نوّاب میر یوسف علی‌خان سالار جنگ سوم (1888-1949م.)، از اَشراف سرشناس و رجال دیوان حیدرآباد در حيات خود، كه از سه نسل پيش –از زمان سالار جنگ اوّل- فراهم آمده و به دست وي رسيده بود، مي‌باشد(رضوي، 570). وي از رجال دستگاه حكومتي آصفجاهيان هند، آخرين حكومت مسلمان جنوب هند، بود و در طي مسفرت‌هاي متعدد به ممالك ديگر اين گنجينه را فراهم آورده بود(رادفر، 115).

گفته شده كه جدّ سالار جنگ در زمان تيموريان از شيراز به هند مهاجرت نموده و به مناصب عاليه دست يافته كه چندين نسل در خاندان وي باقي ماند و اكنون نيز خاندان سالار جنگ با همين پسوند (جنگ) در آخر نامشان از رجال درجة اوّل در هند به شما مي‌آيند(عطاردي، 123).

پس از درگذشت سالارجنگ سوم، در 1949م. طي توافقنامه‌اي بين دولت و ورّاث وي، ادارة مجموعه (موزه و كتابخانه) به حكومت هند واگذار شد(رضوي، همانجا) و درنهايت این موزه و کتابخانه در 1951م. در کاخِ سالار جنگ مشهور به دیوان دیودی[138]، رسماً افتتاح شد و در1961م. ادارة آن هيئت امنايي گرديد و در 1968م. دولت بنايي شكوهمند موسوم به پيل سپيد در حيدرآباد ساخت و موزه و كتابخانه را بدانجا منتقل نمود(عطاردي، 122؛ رادفر، 114). مجموعة مورد بحث يكي از مهمترين كتابخانه‌هايي است كه در رستة كتابخانه‌هاي امرا و صدر اعظم‌هاي تأسيس شده در هند قرار دارد و شهرت جهاني دارد(خسروي، 2/1513).

تعداد نسخ خطي موجود در اين كتابخانه (فارسي، عربي و اردو) بيش از نُه هزار (رضوي، 569) و به عبارتي هفت هزار نسخه (رادفر، همانجا) و آثار چاپي به پنجاه هزار جلد مي‌رسد كه از اين ميان حدود پانزده هزار جلد به اين سه زبان و مابقي به انگليسي و ديگر زبانهاست(رضوي، 569).

موجودي كتابخانه را مي‌توان به دو بخش مجزا تقسيم نمود: 1)دستنويس‌ها و كتب چاپي شرقي؛ 2)كتب لاتين و عمدتاً انگليسي(دربارة جزئيات بخش چاپي، نك: رضوي، 575-578).

از آنجايي كه خصوصيت مهم اين كتابخانه و علّت شهرت آن در جهان، نسخه‌هاي خطي بي‌نظير موجود در آن است، تا به امروز تحقيقات شاياني دربارة آن انجام يافته كه ذيلاً به برخي اشاره مي‌شود:

فهرست‌هاي نسخ خطي: نصیرالدین هاشمی، «کتب خانه نواب سالار جنگ کی اردو قلمی کتابون کی وضاحتی فهرست» [فهرست توصيفي نسخه‌هاي خطي اردو در كتابخانة نواب سالار جنگ] (حیدرآباد: ابراهیمیه پرس، 1957م.)؛ «فهرست نسخه های خطی عربی در مجموعه سالار جنگ»، ج 1-7، به کوشش محمد نظام الدین و محمد اشرف[139]؛ «فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه و کتابخانه سالار جنگ»، ج 1-10، به کوشش محمد اشرف[140].

برخي مقالات و تحقيقات انجام شده: «راهنمای موزة سالار جنگ[141]»؛ و رحمت علی خان، «کتابخانه و موزه سالار جنگ[142]»؛ م. نظام الدین، «گنجینه های پنهان نسخه های خطی عربی و فارسی در موزه سالار جنگ[143]»؛ عزیز پاشا، «فهرست نسخه های خطی طبی عربی در کتابخانه شرقی سالار جنگ[144]»؛ پاول اشپراخمان، « تصویر برداری از نسخه های خطی اسلامی در هند[145]»؛ م. س. راندهاوا، «نسخه خطی کمیاب بخارا: روضه المحبین[146]» ؛ عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند، (کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985م.)، صص 16-18؛ کارل ج. کهاندالوالا و رحمت علی خان، «گلشن مصوری، هفت نسخه خطی مصور[147]»؛ هانس دیبر، «نسخه های نویافته از کتابخانه های هند[148]»؛ دیوید پیناولت، «تحقیقی در نسخه های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های منتخب هند[149]»؛ ارکان ترکمن، «دیوان حافظ خوارزمی، موجود در کتابخانه موزه سالار جنگ[150]»؛ «نسخه های خطی حیدرآباد»، به کوشش رحمت علی خان[151] ؛ همو، «نسخه های خطی مربوط به زندگی پیامبردر کتابخانه موزه سالار جنگ[152]»؛ س. ا. حسین «ذخیره نظام شاهی: نسخه خطی پزشکی از دوره نظام شاهی[153]»؛ «بابُرنامه، خاطرات بابر، شاهزاده و امپراتور»، ترجمه، ویرایش و پانویس به کوشش ویلر م. تاکستون[154]؛ و از آثار اخير می‌توان به موارد زير اشاره كرد: س.م. رضوالله انصاری «نسخه های خطی کمیاب عربی و فارسی در باب ستاره شناسی در موزه سالار جنگ[155]»؛ ضیاءالدین دسایی، «مهمترین گنجینه از نمونه‌های برجستة هنر خوشنویسی اسلامی[156]». همچون دیگر کتابخانه‌هاي شبه قاره موزة سالار جنگ در برابر سرقت ایمن نیست؛ چنان‌که مثلا نسخه‌هایی از حمزه نامه ناپدید شده است. نک: جان هـ. بارنز، « حامیان هنر[157]»(نك: روپر، 405-407)؛ سيد حسن عباس «نسخه‌هاي خطي نفيس و مصور از آثار نظامي گنجوي در كتابخانه و موزة سالار جنگ»؛ دكتر زيب حيدر «فهرست توصيفي نسخ خطي ديوان حافظ و شروح آن در كتابخانة موزة سالار جنگ»؛ دكتر ابوالقاسم رادفر «نسخه‌هاي خطي فارسيِ زندگينامة عرفا در كتابخانة سالار جنگ»(عباس، 157-160؛ حيدر، 173-184؛ رادفر، 114-120) و غيره.

بیهار

کتابخانه عمومی شرقی خدابخش[158]

پایگاه اینترنتی:

http:// WWW.Kblibrary.org/Oriental.htm

مولوی خدابخش (1842-1908)، اهل بیهار و  قاضی کل  دادگاه عالی حیدرآباد، یکی از بزرگترین مجموعه های نسخ خطی را در 1891 تأسیس کرد. معرفی این کتابخانه را می توانید در این مقاله  بخوانید: ب.م. گوپتا،” کتابخانه شرقی خدابخش[159]“.

این تنها کتابخانه اسلامی در هند است که دولت این کشور، در سال 1995 تمبر یادبودی برای آن منتشرکرده است.

تعداد نسخه ها:21000

فهرست(ها): محبوب الباب فی تعریف الکتب و الکتّاب به کوشش خدا بخش، (حیدر آباد، 1314ق/1896 یا 1897؛ چاپ مجدد توسط کتابخانه، 1991)؛ «فهرست نسخه های خطی عربی و فارسی در کتابخانه عمومی شرقی در بانکیپور»، 34 جلد، به کوشش عظیم الدین احمد و دیگران[160]. برای نقد این فهرستها بنگرید به: ادوارد دنیسون راس،” سخنی در باب دیدگاه پروفسور زایدل بر فهرست بانکیپور[161]“؛ «فهرست دستی کتب قلمی لایبرری موقوفه خان بهادر خدابخش مسمی بمفتاح الکنوز الخفیه»، 3 جلد، به کوشش عبدالحمید و ادوارد دنیسون راس، و جلد سوم به کوشش سید اطهر شیر(پتنا: کتابخانه، 1918-1965)؛ وینسنت سی. اسکات اُکانر، «یک کتابخانه شرقی: با دو فهرست نسخه های خطی فارسی و عربی[162]» ؛ «فهرست نسخه خطی فارسی اورینتال پبلیک لایبرری مسمی بمرآت العلوم«( پتنه، کتابخانه،1925)؛ «فهرست مخطوطات اردو، خدابخش اورینتال پبلیک لایبرری»، ویراسته عابد امام زیدی(پتنه، کتابخانه، 1962) و «خدا بخش لایبرری کی اردو مخطوط کی فهرست» (پتنه: کتابخانه، 1995)؛ «فهرست نسخه های عربی و فارسی در کتابخانه عمومی شرقی خدابخش[163]»، چاپ دوم، جلدهای 1-36؛ «طب اسلامی بر صغیر مین[164]» ( پتنه: کتابخانه، 1970).درباره نسخه های خطی طب یونانی در این کتابخانه؛ ارکان ترکمن،« هندوستان کی کتب خانون مین ترکی مخطوطات[165]»[166]؛ زلمای هوادمال،” نسخه زبان پشتو در کتاب خانه خدابخش، پتنه[167]“؛ «نسخه های خطی عربی و فارسی در کتابخانه خدابخش اصلاحات و اضافات»، به کوشش ض. ا. دسایی[168]؛ «فهرست توصیفی نسخه های کمیاب عربی موجود در کتابخانه خدابخش» ،به کوشش ذاکر حسین[169]، (3 جلد).

آثار مربوط به تاریخچه کتابخانه یا برخی نسخه های آن:

برای زندگی خدابخش بنگرید به: «خدابخش[170]» زندگینامه او به قلم پسرش صلاح الدین خدابخش -که خود دانشمندی مشهور بود- و كتاب «مولوی خدابخش[171]» نوشته جادونات سرکار[172] مجموعه مقالاتی است درباره بنیانگذار کتابخانه. نخستین گزارشها از کتابخانه را می توان دراین مقالات دید:ت. بلوخ،”مجموعه نسخه هاي خطي فارسي و عربي در هند[173]“؛ ج. ا. هاسلر،” کتابخانه عمومی شرقی، بانکیپور[174]“؛ سید نجیب اشرف ندوی،” کتابخانه مشرقی، پتنه”، معارف (اعظم گره)  (مارس 1923): 180-197. نیز رجوع کنید به: گزارش و توصیف کتابخانه نوشته «وینسنت س. اسکات اُکانر»، “یک کتابخانه شرقی[175]“که سید مبارز الدین رفعت ، با عنوان« ایک مشرقی کتب خانه» ( علیگره: انجمن ترقی اردو، 1950) آن را به اردو ترجمه کرده است.

” مجله کتابخانه خدابخش[176] “، که از سال 1977 توسط کتابخانه چاپ می شود، مقالاتی بر اساس پژوهشهای انجام شده بر روی نسخه های کتابخانه دارد. کتابخانه همچنین سمیناری را درباره نسخه های خطی برگزار می کند؛ مثلا نک: «اردو مخطوطات: خدابخش جنوبی ایشیایی علاقی سمینار 1987 کی مقالات[177]»(پتنه: کتابخانه، 1999). محققانی که درباره نسخه های کتابخانه نوشته اند شامل: برهمادوهپرساد امباستهیا،” یک نسخه خطی در کتابخانه خدابخش[178]“؛ ریحانه خاتون،” نفایس الکلام و عرایس الاقلام : راجه علی خان فاروقی، والی خاندش کی عهد کی ایک فارسی تصنیف[179]“،معارف (اعظم گره)، مارس 1977: 204-221؛ محمد عتیق الرحمان،” خدابخش لایبرری مین مولانا غلام علی آزادبلگرامی کی قلمی تصنیفات[180]“، معارف(اکتوبر1980): 278-292؛ پاول اشپراخمان، ” تصویر برداری از نسخه های خطی اسلامی در هند[181]” ؛ حاتم صالح الدمین، ” مخطوطات کتاب الحَلَبه فی اسماء الخیل المشهوره فی الجاهلیه و الاسلام”، مجله المجمع العلمی العراقی، 34(1983): 201-203؛ وسیم احمد اعظمی، ” زبده الطب: ایک اهم طبی مخطوطه[182]” معارف (اعظم گره) آوریل 1984: 294-307؛ عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند(کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص 39-42؛ رضا علی عابدی، کتاب خانه، (کراچی: سعد پبلیکیشنز، 1985)، ص 55-62؛ فضیل احمد قادری، ” القائل الجلا و اسرار الخفی کا نسخه خدابخش[183]“، معارف (اعظم گره)ژوئن 1987: 463-474؛ ک. ا. شفیق عظمی، غلام مهدی، و ک. ج. شمسی، ” برخی ویژگیهای مهم کتاب الحشائش با ارجاع خاص به نسخه موجود در کتابخانه شرقی[184]“؛محمد  ذاکر حسین ندوی،” خدابخش لایبرری کا ایک مخطوطه خلاصه انیس الطالبین[185]“.

از آنجا که این کتابخانه مؤسسه ای است که توسط دولت مرکزی هند تأسسیس شده است، هر سال گزارش سالانه کتابخانه به پارلمان ملی هند ارائه می شود، که می تواند منبع اطلاعاتی سودمندی باشد. گزارشهای ژورنالیستی از این کتابخانه عبارتند از: س.ن. سهی، ” کتابخانه عمومی شرقی خدابخش[186]“؛ رشید علی، ” مکتبه خدابخش الشرقیه العامه[187]“، ثقافه الهند 41،4 (1990): 143-150. این کتابخانه در 1991 صدمین سالگرد تأسیس خود را جشن گرفت؛ بنگرید به گزارش” خدابخش لایبرری کا جشن صد ساله[188]“، ندای ملت( 14 جولای 1991): 7-8 و (28 جولای 1991): 10. برای وضعیت نگهداری نک: گزارش مدیر پیشین کتابخانه عابد رضا بیدار، ” نگهداری نسخه های خطی اسلامی در هند”. تازه ترین گزارش ها از کتابخانه : سوچی سینها،” افسون دنیای قدیم: راماین به فارسی؟ این و دیگر متون میانه …[189]“؛ “کتابخانه خدابخش در تنگنای شدید[190]“.

دیگر مجموعه ها:

کتب خانه الاصلاح دسنه، پتنه، در سال 1899 تأسیس شد. نگاه کنید به : عبدالقوی دسنوی،«ایک اور مشرقی کتب خانه[191]» (دسنه: جمعیت الطلبا، 1954).سید حسن عسکری، دانشمند مشهور در مقاله خود” یک نسخه خطی نادر و منحصر به فرد عربی درباره فرستادگان و محرران پیامبر اسلام[192]“از مجموعه های شفاء الملک حکیم سید مظهر حسین وقف کتابخانه دیوان ناصر علی در روستای کیجهوله منطقه ساران و کتابخانه راجه پیار لال الفتی[193] اهل پتنه سخن می گوید که تعداد قابل توجهی نسخه خطی داشتند، هر چند که در اختیار بازماندگانی بودند که با زبانهای اردو، عربی و فارسی آشنا نبودند. سید حسن عسکری دو مقاله درباره نسخه های خطی در مکانهایی که امروزه  ناشناخته است نوشت. نک: “محتویات تاریخیِ یک نسخه خطی نویافته فارسی[194] “؛ و “بخشهایی از یک نسخه خطی فارسی نویافته به قلم یک وقایع نگار هندو[195]“. نیز نک: مقالات ذیل:

محمود شِیر،” عظیم آباد، پتنه کی غیر معروف کتب خانه[196]” معارف( اعظم گره) (ژانویه 1914): 46-52؛ ابوسلمی شفیع احمد،” کتب خانه شکروانا[197]” برهان (دهلی) 38 ش. 1؛  سید عبدالرئوف ندوی ” چند کتابون کی قلمی نسخه[198]“، معارف (اعظم گره)، (اگوست 1947: 130-136)، که درباره مجموعه شیخ نورعلی در سهسرام، بیهار است.

دهلی

به نظر می رسد کسی نمی داند  چه بر سر نسخه های یاد شده در آثار ذیل آمده است: محمد شفیع، ” مختصری از یادداشتهای مربوط به نسخه های خطی عربی و فارسی به نمایش گذاشته شده در هشتمین جلسه کمیسیون اسناد تاریخی هند در دهلی[199]“؛ محمد مهدی غوری، «فهرست کتب قلمی: عربی، فارسی، اردو»(دهلی،1941)، توصیف فهرست کتابخانه عمومی نذیریه ( این کتابخانه توسط مولوی سید نذیر حسین(1805-1902م) بنیانگذار نهضت اهل حدیث، تأسیس شده است) که بنا بر اظهار نظر پروفسور گوپی چند نرنگ[200]– که در رضا علی عابدی، کتب خانه (کراچی: سعد پبلیکیشنز، 1985)، ص 127 آمده است- تعدادی از نسخه های خطی آن به مجموعه موسسه مطالعات اسلامی منتقل شده است؛ و چند حسین شیخ، فهرست مختصر نسخه های خطی و اسناد دوره مغول مربوط به خان بهادر ظفر حسن[201].

این فهرستها نیزچند فهرست مشترک هستند:

«دهلی کی اردو مخطوطات کی وضاحتی فهرست[202]»، به کوشش ه.ک. کاول و صلاح الدین خان،( دهلی نو، انجمن ترقی اردو، 1975) و از همین نویسندگان: «نسخه های خطی اردو: کتابشناسی توصیفی نسخه های خطی در کتابخانه های دهلی[203]».

کتابخانه انجمن ترقی اردو[204]

این انجمن نهادیپیشرو با هدف ارتقای غیر رسمی زبان و ادبیات اردو است. انجمن در سال 1903 به منزله یکی از بخشهای ” کنفرانس آموزشی اسلامی[205]” تأسیس شد. در 1912 به اورنگ آباد و در 1936 به دهلی منتقل شد. سپس در 1947 به علیگره انتقال یافت و پس از آن در دهه 1970 بار دیگر به نقطه آغازین خود (دهلي) بازگشت. ساختمان جدید آن در مکانی که دولت مرکزی هند فراهم کرده، ساخته شده است.

فهرست ها:

محمد ابرار حسین فاروقی، ” فهرست مخطوطات کتب خانه انجمن ترقی اردو”، اردو ادب (مارس 1953)؛ (جولای 1954)؛ «فهرست نسخه های خطی کتابخانه انجمن ترقی اردو» (دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1999).

درگاه شاه ابوالخیر[206]

این مجموعه شخصی مولانا ابوالحسن زید فاروقی است. یادداشتی در سوگ مولانا ابوالحسن در«Radiance 19–25 December1993: 12 » چاپ شده است.

فهرست: شایسته خان، ” دهلی کی درگاه شاه ابوالخیر کی مخطوطات کی فهرست[207]” ، مجله کتابخانه خدابخش[208] 102 ( 1995): 247-329.

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های موجود در کتابخانه:

نظام الدین احمد نظامی، ” تفسیر کاشف الحقایقکا نادر مخطوطه[209]“، برهان (ژوئن 1976) : 55-59؛ عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند (کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص 14-15.

آکادمی غالب[210]

این آکادمی به زندگی و آثار میرزا اسد الله خان غالب (1797-1869م)، شاعر مشهور اردو و فارسی گو اختصاص دارد.

فهرست (ها): «فهرست نسخه های خطی فارسی انستیتوی غالب»، دهلی نو، به کوشش توفیق سبحانی، (تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1997).

کتابخانه عمومی  شهرداری هردیال [211]

کتابخانه عمومی شهرداری هردیال در سال 1862 بنا شد و قدیمی ترین کتابخانه عمومی دهلی به شمار می رود. در اوایل قرن بیستم، “کتابخانه عمومی هردینج[212]” خوانده می شد. پس از استقلال، به نام یکی از مبارزان آزادی، کتابخانه هردیال نامیده شد.

فهرست(ها): «فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه عمومی هردیال» ( دهلی نو، مرکز تحقیقات فارسی، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1999).

آثار مربوط به تاریخچه و یا برخی نسخه های خاص در کتابخانه:

” مهابهارات فارسی چگونه است؟[213]“.

کتابخانه شورای روابط فرهنگی هند[214]

کتابخانه شورای روابط فرهنگی هند در سال 1950 به منزله نهادی برتردر عرضه فرهنگ هند تأسیس شد.

تعداد نسخه های خطی: 140

فهرست (ها): ندارد

آثار مربوط به تاریخچه یا برخی نسخه های موجود در کتابخانه:

نک:” المخطوطات العربیه فی مکتبه المجلس الهندی للعلاقات الثقافیه”،الموسم 2، پنج (1990): 246-267؛ اخبار التراث العربی، تشرین الثانی- کانون الاول 1983، ص. 13؛ عصام محمد الشنطی،«المخطوطات العربیه فی الهند»( کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص 13-15؛ دیوید پیناولت، ” تحقیقی در نسخه های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های برگزیده هند[215]“.

کتابخانه مرکزی حکیم محمد سعید[216]

این کتابخانه که در آغاز کتابخانه موسسه مطالعات اسلامی هند بود، در سال 1956 تأسیس شد. از سال 1977 در مکان فعلی مستقر است. برای معرفی این کتابخانه بنگرید به:سید اوصاف علی، “موسسه مطالعات اسلامی هند[217]“. نذیریه و ملک رام، دو مجموعه خاص در این کتابخانه است.

تعداد نسخه ها: 3619

فهرست (ها): فهرست کتب قلمی شعبه مخطوط: عربی، فارسی، اردو، به کوشش م.المهدی جعفری (دهلی، 1360)؛ فهرست نسخه های خطی پزشکی فارسی و عربی در کتابخانه موسسه تاریخ طب و تحقیقات پزشکی، به کوشش شبّیر احمد خان غوری، ت. صدیقی و سید اوصاف علی[218].

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های موجود در این کتابخانه:

عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند(کویت: معهد المخطوطات العربیه،1985)، ص 13-15؛ دیوید پیناولت، ” تحقیقی در نسخه های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های برگزیده هند[219]“؛ فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه جامعه همدرد( دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1999).

کتابخانه آرشیوهای ملی هند[220]

پایگاه اینترنتی:

http://nationalarchives.nic.in/

فهرست(ها): «فهرست نسخه های خطی مجموعه فورت ویلیام کالج در کتابخانه آرشیوهای ملی هند»، به کوشش ر.ک. پرتی[221]؛«فهرست توصیفی اسناد پراکنده فارسی، 1633-1867»، به کوشش ر.ک. پرتی[222]؛ پاول اشپراخمان، ” تصویربرداری از نسخه های خطی اسلامی در هند[223]“؛ «راهنمای اسناد آرشیوهای ملی هند، بخش سوم (ب) بخش فارسی( 1755-1888)[224]».

تعداد نسخه ها: 100

کتابخانه موزه ملی هند[225]

پایگاه اينترنتي:  

http://www.nationalmuseumindia.org/

روشن است که تعدادی نسخه خطی با الفبای عربی در این مجموعه وجود دارد، نک: پاول اشپراخمان، ” تصویر برداری از نسخه های خطی اسلامی در هند[226]“؛ عصام محمد الشنطی،«المخطوطات العربیه فی الهند»(کویت، معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص 10-11؛ ی. ک. بخاری، ” نسخه خطی توزک جهانگیری در موزه ملی[227]“؛  هانس دیبر، ” نسخه های نویافته در کتابخانه های هند[228]“.

آثار مربوط به تاریخچه و یا برخی نسخه های موجود در کتابخانه:

باربارا اشمیتز و نسیم اختر،” نسخه های خطی مهم در موزه ملی، دهلی نو[229]“.

کتابخانه کالج ذاکر حسین[230]

این کالج احتمالا قدیمی ترین کالج در دهلی است. در آغاز، این مکان مدرسه غازی الدین خان، از بزرگان مغول بود که آن را در 1796م بنا نهاد. در طی سه قرن این مدرسه ابتدا به مدرسه عربی- انگلیسی و سپس کالج دهلی تبدیل شد. مدتی پس از استقلال نام آن تغییر کرد.

دیوید پیناولت، ” تحقیق در نسخه  های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های منتخب هند[231]“؛ کبیر احمد جایسی، ” دیوان حافظ ایک هندوستانی شاعرحافظ کی دیوان کا ایک نادر مخطوطه”، معارف(اعظم گره)، سپتامبر 1975: 217-30.

کتابخانه ذاکر حسین[232]

پایگاه اینترنتی:

http://jmi.nic.in/ZHL/Zhlibrary/htm

جامعه ملیه اسلامیه در 1920 در علیگره تأسیس شد، سپس در 1925 به دهلی انتقال یافت. این کتابخانه از 1972 آغاز به کار کرد.

تعداد نسخه ها: 2500

فهرست (ها):

شهاب الدین انصاری، ” فهرست مخطوطات فارسی کتاب خانه جامعه دکتر ذاکر حسین”، وحید(تهران) 8، 11(1973): 2-24؛ فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دکتر ذاکر حسین، جامعه ملیه اسلامیه (دهلی نو،: مرکز تحقیقات فارسی، رایزنی فرهنگیجمهوری اسلامی ایران، 1999).

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های کتابخانه:

عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند(کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985)، ص 11-12؛ دیوید پیناولت، ” تحقیق در نسخه های خطی فارسی و عربی در چند کتابخانه برگزیده هند[233]“.

دیگر موسسات:

مرکز میکروفیلم نور:

مرکز میکرو فیلم نور که به نام قاضی نورالله شوشتری (متوفی.1610م)، عالم دینی ایرانی-هندی، نامیده  و در دهه 1980 تأسیس شده است، در پی احیای روابط فرهنگی بین ایران و هند است. بدین منظور، این مرکز برنامه وسیعی برای فهرست کردن و تهیه میکروفیلم از نسخه های خطی دارد. دکتر مهدی خواجه پیری پژوهشگر ایرانی که از دهه 1980 ساکن دهلی است، مدیریت این مرکز را بر عهده دارد. رجوع کنید بهپایگاه اینترنتی اين مركز به نشانی:

http://WWW.Noormicrofilmindia.com.

گجرات

احمد آباد

کتابخانه درگاه حضرت پیر محمد شاه[234]

این کتابخانه در محوطه مجموعه مقبره پیر محمد شاه قرار دارد كه در 1688 میلادی در بیجاپور به دنیا آمد و در 1711م به احمد آباد مهاجرت کرد و در 1749 درگذشت. معرفی این کتابخانه را می توان درمقاله ذیل یافت: محمد زبیر قریشی،” تاریخچه حضرت پیر محمد شاه در احمد آباد[235]“.

فهرست (ها):

«عربی، فارسی، اردو مخطوط کی وضاحتی فهرست[236]»5 جلد[237]. براي بررسي اين فهرست نگاه كنيد به : معارف(اعظم گره) ژوئن 1998: 479-480.

تعداد نسخه ها: 2000

آثار مربوط به تاریخچه یا برخی آثار موجود در کتابخانه:

شیخ فرید الدین برهانپوری، متوفی 1998،” کتب خانه درگاه حضرت پیر محمد شاه”، نوای ادب (اکتوبر 1955)؛ محمد طاهر، امین احمد خان و محمد برهان الدین،” کتابخانه های درگاهی در هند: مطالعه تطبیقی[238]“؛ ض. ع. دسایی، ” برخی نسخه های فارسی نادر ممهور در کتابخانه درگاه حضرت پیر محمد[239]“.

گجرات ویدیا سابها و موسسه آموزشی ب. ج[240]

فهرست(ها): «فهرست توصیفی نسخه های خطی فارسی و عربی: مجموعه گجرات ویدیا سابها»، به کوشش چهوتوبهایرنچودجی نایک[241]. «ضمیمه فهرست نسخه های خطی فارسی و عربی موزه موسسه ب.ج، بخش سوم[242]».

تعداد نسخه ها: 416 نسخه در سه مجموعه.

دیگر مجموعه ها:

و.ه. صدیقی، “نسخه بزرگ قرآن مجید در باروده[243]“. این نسخه قرآن در مسجد جامع مندوی در باروده قرار دارد. نک به گزارش خبری” نسخه خطی منحصر به فرد قرآن در مسجد باروده[244]“؛ مقصود احمد، ” باروده مین موجود ایک قرآنی مخطوطه[245]“؛ همین نویسنده از نسخه ای از شاهنامه گزارش داده است. نک: ” شاهنامه فردوسی کی ایک قلمی نسخه، جامع مسجد باروده مین[246]“،برهان(دهلی) (اکتوبر 1997): 31.

دو کتابخانه درگاهی مهم عبارتند از: درگاه عالیه چشتیه، در شاه باغ، احمد آباد، و درگاه عالیه مهدویه، در پالانپور. فهرست هر دو کتابخانه توسط مرکز میکروفیلم نور، دهلی نوچاپ می شود. رجوع کنید به پایگاه اینترنتیاین مرکز به نشانی:

http://WWW.Noormicrofilmindia.com

همچنین تعدادی نسخه خطی فارسی در کتابخانه م.س. آپارائو بهولاناته[247]، احمد آباد موجود است.

نوساری

کتابخانه دستور اول مهرجی رانا[248]

پایگاه اینترنتی:

http://www.unescoparzor.com/librar.hyml

«فهرست توصیفی كامل نسخه های خطی کتابخانه دستور اول مهرجی رانا»، به کوشش ب.ن. دهابار[249].

تعداد نسخه ها:145

سورَت

الجمعیه السیفیه[250]

این آکادمی عربی در سورَت، موسسه اصلی آموزشیو تربیتی بوهره های داودی[251] است.این موسسه که در 1814 تأسیس شده، برخی از کمیاب ترین نسخه های خطی دوره های فاطمی و یمنی در تاریخ اسماعیلیان را در خود جای داده است. معرفی آن را می توان در این درگاه اینترنتی یافـت:

http://members.tripod.comaliasgerrasheed/jamea.htm

و نیز “آكادمي عربي الجامعه السیفیه[252]“.

ودودارا (اسم قدیم/جدید باروده)

کتابخانه بوهره علوی[253]

معرفی: چند صد نسخه خطی اسماعیلی دارد.

دیگر مجموعه ها:

جمشید کَوَسجی کَترَک، «گنجینه های شرقی: فهرست اختصاری نموداری بیش از 1000 نسخه خطی… به زبانهای ایرانی و هندی… در کتابخانه های شخصی پارسیان در بخشهای مختلف گجرات[254]».

جامو و کشمیر

مرکز مطالعات آسیای میانه[255]

معرفی: این مرکز یکی از بخشهای دانشگاه کشمیر است.

فهرست(ها): «فهرست مخطوطات، ریسرچ لایبرری»، به کوشش غلام رسول بات، ( سرینگر: مرکز مطالعات آسیای میانه، دانشگاه کشمیر، 1989).

مرکز مطالعات اسلامی جامو و کشمیر[256]

معرفی: این مرکز در 1996 توسط عبدالرحمان کندور، که یک وکیل بود، تأسیس شد.

تعداد نسخه ها: چندین هزار نسخه

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های کتابخانه: یوگیندر سکند،” مردی با یک مأموریت[257]“.

شعبه تحقیق و اشاعت[258] (دپارتمان تحقیقات و انتشارات)

برای معرفی این مرکز بنگرید به: محمد ابراهیم،” نسخه های خطی دوره مغول در شعبه تحقیق و اشاعت، سرینگر[259]“.

فهرست(ها): «فهرست نسخه های خطی کتابخانه شعبه تحقیق و اشاعت، کشمیر…»، به کوشش سید احمد حسینی،( دهلی: مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند، 1986)؛ «فهرست توصیفی نسخه های خطی فارسی در کتابخانه شعبه تحقیق و اشاعت»، به کوشش عبدالمجید متّو[260].

موزه سر پرتاب سینگ[261]

محمد صدیق نیازمند،” نسخه های خطی فارسی در موزه سر پرتاب سینگ، سرینگر[262]” که در آن 16 نسخه را معرفی کرده است. گزارش خبری،” قرآن مسروقه مربوط به عصر مغول[263]“، سرقتی را که در سپتامبر 2003 رخ داده توصیف می کند.

کرناتکه

موزه باستانشناسی[264]

موزه باستان شناسی حاوی دست ساخته های  مربوط به  سلسله عادل شاهی است که طی سالهای 1518-1686 در بیجاپور حکومت می کردند.

فهرست(ها): محمد عبدالله چغتایی، ”  مخطوطات عجایب خانه بیجاپور کی مختصر فهرست[265]“، برهان (سپتامبر 1941): 201-216؛ (اکتوبر 1941): 293-3030. نیز بنگرید به: و. س. سوکتهانکر، فهرست توصیفی موزه باستانشناسی بیجاپور[266].

موسسه تحقیقات شرقی

میسور[267]

فهرست(ها): «فهرست نسخه های خطی فارسی در موسسه تحقیقات شرقی، میسور»، به کوشش میر محمود حسین[268].

دیگر مجموعه ها:

کتابخانه سلطنتی سلسله عادل شاهی در “اثر محل” در بیجاپور قرار داشت. زمانی که شهر در اواخر قرن 18 تحت سلطه انگلیسی ها درآمد و بخشی از حکومت بمبئی شد، کتابخانه مورد توجه مقامات استعماری قرار گرفت. بنگرید به: «گزیده هایی از اسناد دولت بمبئی[269]». مقاله پ.م. جوشی، با عنوان « علی عادل شاه و کتابدار سلطنتی او: دو رقعه[270]»، همچنین مقاله “کتابخانه سلطنتی بیجاپور” نوشته ک. س. ک. سوامی[271]“، مربوط به این کتابخانه است. سلیم الدین قریشی درباره انتقال این کتابخانه به لندن مقاله ای سودمند با عنوان “کتابخانه سلطنتی بیجاپور[272]” نوشته است. مقاله قریشی پیشتر در «بولتن كتابخانه پاكستان[273]»و نیز بار دیگر در « Timeless fellowship (Dharwad) 13/14 (1979-81) : 83-93» چاپ شده است. روشن است که بخشهایی از این کتابخانه در حیدرآباد باقی مانده است. بنگرید به: « حیدرآباد مین… بیجاپور…کا بی مثال کتب خانه[274]»، ص 414 در محمد فاضل، «جشن عثمانی»( حیدرآباد، 1936؟).

کتابخانه تیپو سلطان (1753-99)، حاکم میسور به سرنوشتی مانند کتابخانه عادل شاهی دچار شد. بنگرید به: «چارلز استوارت، فهرست توصیفی کتابخانه شرقی مرحوم تیپو سلطان اهل میسور[275]»؛ هدایت حسین، «کتابخانه تیپو سلطان[276]»؛ و س. س. ساتن، «راهنمای کتابخانه ایندیا آفیس[277]».

اما برخی بخشهای کتابخانه تیپو سلطان به انجمن آسیایی بنگال در کلکته منتقل شده است. بنگرید به پایگاه اینترنتی این انجمن به نشانی:

http://www.indev.nic.in/asiatic/Library/index.htm

محمود خان بنگلوری(متوفی 1958م)، نویسنده مشهور زندگینامه تیپو سلطان کتابی به اردو نوشت با عنوان: ” تیپو سلطان مع فهرست کتابخانه تیپو سلطان”،  (لاهور: گوشه ادب، 1959).

کتابخانه های درگاهها ( مقابر مشایخ صوفیه هند)،  یک گونه خاص است که باید مورد توجه قرار گیرد. آنماری شیمل در  مقاله «یادی از سفر به دکن [278]» نگاهی گذرا به آنچه در درگاهها موجود است کرده است. همچنین بنگرید به: محمد طاهر، امین احمد خان و محمد برهان الدین، « کتابخانه های درگاهی در هند: مطالعه ای تطبیقی[279]».

مادهیا پرادش

کتابخانه مرکزی مولانا آزاد[280]

این کتابخانه، کتابخانه حاکمان پیشین بهوپال است و به نام حمیدالله خان،آخرین نواب، نام گذاری شده است. در 1995 این کتابخانه به « مولانا آزاد» تغییر نام داد. بنگرید به نخستین معرفی این کتابخانه به قلم سید سلیمان ندوی،” کتب خانه حمیدیه”، معارف (اعظم گره) دسامبر 1936: 405-411. در سال 2002 این کتابخانه از مکان خود در ایتوَرَه رود[281] به مکان فعلی منتقل شد.

فهرست (ها): فهرست نسخه های خطی کتابخانه حمیدیه بهوپال، به کوشش سید احمد حسینی، (دهلی: مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند، 1986)؛ “فهرست مخطوطات فارسی، حمیدیه لایبرری بهوپال” ( پتنه: کتابخانه شرقی عمومی خدابخش، 1995)، که فهرست تایپی نسخه های خطی عربی، فارسی و اردو  در اختیار نویسنده مقاله حاضر است.

آرشیوهای ملی هند

دفتر منطقه ای[282]

تعدادی نسخه خطی فارسی دارد.

سیتامائو، مندسور

کتابخانه شری راگهوبیر سینه[283]

سیتامائو یک اميرنشین کوچک به رهبری خاندان راتهور/راجپوت بود. یکی از شاهزادگان، مهاراجه راگهوبیر سینه،( 1908-1991) مجموعه بزرگی از نسخ خطی را گرد آورد . رك به: ن.ب. روی، « کتابخانه راگهوبیر[284]».

فهرست(ها): «فهرست نسخه های خطی مهم تاریخیدر کتابخانه راگهوبیر»، به کوشش راگهوبیر سینه[285]؛ «فهرست نسخه های خطی و اسناد در کتابخانه شری راگهوبیر»، به کوشش ا.ه. نظامی[286].

آثار مربوط به برخی نسخه ها و تاریخچه کتابخانه:

ب.پ. آمباسهتهیا، «برخی مکاتبات از اسناد جیپور(فارسی) در مجموعه سِر جادونات سرکار در کتابخانه دکتر راگهوبیر سینه[287]»؛ ا.ه. نظامی، «خاطرات[288]»، که نسخه های خطی فارسی را در کتاب « شاهزاده تاریخ دان: یادنامه مهاراجکومار دکتر راگهوبیر سینه» به کوشش ک.س. راتهور[289] فهرست كرده است.

ویکرام کرتی مندیر

دانشگاه ویکرام[290]

معرفی: این کتابخانه تعدادی نسخه خطی فارسی و عربی دارد. فهرست نسخه های خطی شرقی گردآوری شده تا پایان مارس 1935 موجود در کتابخانه نسخه های خطی شرقی، اجین[291].

مهاراشترا

بالاپور، آکولا[292]

معرفی: این مکان، کتابخانه شخصی سجاده نشین (پیر) مقبره طریقت نقشبندیه است.

فهرست: هادی نقشبندی، «فهرست نسخه های خطی کتابخانه شاه عنایت الله[293]».  278 نسخه خطی عربی و فارسی دارد.

موسسه تحقیقاتی انجمن اسلام اردو

کتابخانه کریمی[294]

کتابخانه کریمی که متعلق به قاضی عبدالکریم پوربندری(متوفی 1916) است و به نام او نامیده شده است، حدود 40 نسخه خطی عربی، فارسی و اردو دارد. بنگرید به مقاله حمیدالله ندوی، کتابخانه کریمی، نوای ادب (ژانویه 1950): 73-79؛ نظام الدین گورکار، “مشرقی علوم کی ایک قدیم کتب خانه[295]” ، برهان (دهلی) فوریه 1981: 159-164. این کتابخانه در سال 1898 تأسیس شد و اکنون تنها با اجازه مخصوص باز می شود. فهرست تایپی 39 نسخه خطی آن در مجموعه نویسنده حاضر موجود است.

انجمن آسیایی[296]

پایگاه اینترنتی:

http://education.vsnl.com/asbl

این انجمن به منزله شعبه ای از انجمن پادشاهی آسیایی در لندن در 1804 تأسیس شد. برای معرفی آن بنگرید به: ب. و. جوشی، «کتابخانه انجمن آسیایی[297]».

فهرست(ها): ا.ا.ا. فیضی، «فهرست توصیفی نسخه های خطی عربی، فارسی و اردو در شعبه بمبئی، انجمن آسیایی سلطنتی[298]»؛ «فهرست توصیفی نسخه های خطی مجموعه فیضی[299]».

بهارات اتهاسا سامشودهاکا مندله[300]

مرکز تاریخ هند«بهارات اتهاسا سامشودهاکا مندله» در سال 1910 تأسیس شده است. این مرکز تعدادی نسخه خطی و اسناد فارسی همچون فرمانها، احکام سلطنتی مربوط به تاریخ هند دارد. برای معرفی آن بنگرید به: ب.م. گوپتا،” بهارات اتهاسا سامشودهاکا مندله[301]“.

فهرست: ” فهرست مخطوطات کتابخانه بهارات اتهاسا سامشودهاکا مندله[302]“. این مقاله به مجموعه دکتر عبدالحق اهل پونه، در این کتابخانه می پردازد.

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های موجود در این کتابخانه: آفتابی، «تعریف حسین شاه، پادشاه دکن»، به کوشش گ.ت. کولکرنی[303].

موسسه شرقی ک.ر. کاما[304]

پایگاه اینترنتی:

http://librar.vigyan.org.in/sndt/libvig/yp/pubbksl/pub

موسسه شرقی «ک.ر. کاما» ، موسسه ای پارسی است كه”کتابخانه ملا فیروز” در آن جای دارد. ملا فیروز(متوفی 1833) در دوره نظام علی خان( 1762-1803) به حیدرآباد سفر کرد. بنا به نوشته سید شمس الله قادري در «مخطوطات تاریخی»(کراچی: وحید بوک دپوت، 1967) لکشمی ناراین شفیق اورنگ آبادی در گل رعنا، او را یاد کرده است.بنگرید به معرفی این موسسه توسط م.ف. کانگا و کیخسرو م. جاماسپ آسا” موسسه شرقی کاما” در دایره المعارف ایرانیکا[305].

فهرست(ها): «فهرست موضوعي نسخه های خطی عربی، هندوستانی، فارسی و ترکی در کتابخانه ملا فیروز»، به کوشش ادوارد رهاتسک[306]؛ «فهرست ضمیمه نسخه های خطی عربی، هندوستانی، فارسی و ترکی…» به کوشش سید عبدالله بریلوی و ب.ن. دهابهار[307]؛ «فهرست نویسنده از کتابهای چاپی و چاپ سنگی و برخی نسخه های خطی کتابخانه ملا فیروز[308]»؛ «فهرست نسخه های خطی متعلق به موسسه شرقی ک. ر. کاما[309]»؛ “نسخه های خطی اهدایی دکتر سر جیوانی جمشیدجی مودی به موسسه شرقی کاما[310]“؛ «فهرست نسخه های خطی فارسی بمبئی: کتابخانه موسسه کاما، گنجینه مانکجی»، به کوشش سید مهدی غروی،(اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1986).

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های موجود در این کتابخانه:

نورالسعید اختر، «فردوسی مهاراشترا: ملا فیروز…» دانش 56/57 (بهار و تابستان 1999): 230-238؛ س. مهدی غروی،” دو نسخه خطی ارزشمند از التفهیم بیرونی[311]“.

فوربس گجراتی سبها

فوربس گجراتی سبها، توسط یکی از مقامات دانشمند استعمار انگلیس به نام الکساندر ک. فوربس(1821-65) در دهه 1860 برای پیشرفت مطالعات  هند غربی تأسیس شد.

فهرست(ها): «فهرست نسخه هاي خطي فارسي در كتابخانه فوربس گجراتي سبها »، به كوشش محمد عمر كوكيل[312]،

كه فهرست نسخه های خطی فارسی به زبان و خط گجراتی است.

کتابخانه جامع مسجد[313]

جامع مسجد در اوایل قرن نوزدهم ساخته شد. این کتابخانه بخشی از مدرسه محمدیه است که در 1903 آغاز به کار کرد. بنگرید به: معرفی این کتابخانه به قلم نظام الدین گورکار، “مشرقی علوم کی ایک قدیم کتب خانه[314]“، برهان( دهلی) فوریه 1981: 159-164.

موزه تاریخ مرتهه

موسسه تحقیقات تحصیلات تکمیلی کالج دکن[315]

این موزه در بردارنده نسخه های خطی مجموعه قدیمی موزه ساتارا[316]است که در آگوست 1939 به کالج دکن منتقل شد. همچنین مجموعه د. ب. پارسانیس[317](تاریخدان) در این موزه قرار دارد.براي معرفی اين موزه بنگريد به: ب.م. گوپتا ” کتابخانه و آرشیوهای کالج دکن[318].

فهرست(ها): چند حسین شیخ، ” فهرست دست نویس توصيفي نسخه های خطی عربی، فارسی و هندوستانی متعلق به موزه تاریخ ساتارا…”[319].

تعدادنسخه های خطی:18

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های موجود در این کتابخانه: گلشن خاکی، ” یادداشتی درباره نسخه های خطی امام شاهی در کالج دکن، پونا[320]“؛ محمد مهدی توسلی،” معارف موزه تاریخی مرتهه”، دانش(اسلام آباد) 5(1997):189-197.

کتابخانه دانشگاه مومبای[321] (بمبئي)

تاریخ دانشگاه مومبای به سال 1857 می رسد ، زمانی که با نام دانشگاه بمبئی آغاز بکار کرد. کتابخانه آن شامل مجموعه های اهدایی توسط خاندانهایی همچون کهاتکهات[322] و دانشمندانی همچون شیخ عبدالقادر سرفراز و آصف علی اصغر فیضی است.

فهرست (ها): «فهرست توصيفي نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو در كتابخانه دانشگاه بمبئي»، به كوشش شيخ عبدالقادر سرفراز[323]؛ سيد نواب علي، ” بمبئي يونيورستي كي فهرست مخطوطات[324]“، معارف (اعظم گره) جولاي 1936: 43-56؛ فهرست توصيفي نسخه هاي خطي مجموعه فيضي، به كوشش م. گورياوالا[325]؛ ا.ا.ا. فيضي، “مجموعه ای از نسخه هاي خطي فاطميان[326]“.

آثار مربوط به تاريخچه يا برخي نسخه هاي موجود در اين كتابخانه:

شيخ عبدالقادر سرفراز، «دو نسخه خطي منحصر به فرد در كتابخانه دانشگاه[327]» كه به ديوانهاي صائب و ظهوري بيجاپوري اشاره مي كند؛ محمد علي، ” بمبي يونيورستي كي چند فارسي مخطوطات[328]“، معارف (اعظم گره) مارس 1932: 201-212؛ عبدالستار دلوي،” مناجات به درگاه قاضي الحاجات” ، نواي ادب (ژانويه 1965) : 69-74، درباره دو نسخه خطي از مجموعه  كهاتكهات[329].

ديگر موسسات و مجموعه ها

دانسته نيست كه اين دو مجموعه اكنون كجا هستند، بنگريد به: «فهرست كتابخانه موسوم به كشف الحجاب در اداره ميرزا خان ملك الكتاب شيرازي»،( بمبئي، 1900)؛ و محمد حميدالله،” گنجينه هاي ادبي اورنگ آباد: دو گنجينه مهم از نسخ خطي”[330].

پنجاب

كتابخانه و آرشيوهاي ايالتي پنجاب[331]

فهرست (ها): «فهرست نسخه هاي خطي فارسي كتابخانه هاي عمومي و آرشيو پتياله» (دهلي نو: مركز تحقيقات فارسي، رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، 1999).

مجموعه ايالت كاپورتهالا ممكن است از اينجا برده شده باشد، بنگريد به «فهرست توصيفي نسخه هاي خطي فارسي در كتابخانه ايالتي كاپورتهالا[332]»، به كوشش ك.م مايترا؛ محمد شفيع،” خزائن مخطوطات كتابخانه رياست كاپورتهالا[333]“.

تعداد نسخه ها: 287

آثار مربوط به تاريخچه يا برخي نسخه هاي اين كتابخانه:

و.س. سوري، “نسخه هاي خطي رجب علي در اداره ايالتي اسناد پنجاب[334]“؛ ج. س. گروال،«در راههاي فرعي تاريخ: برخي اسناد فارسي از يكي از شهرهاي پنجاب[335]».

بنگريد به: جنگوير سينگ،« بازي با اسناد آرشيوي پنجاب[336]» و نسخه اينترنتي همين مقاله به تاريخ 29 ژانويه 2003 به نشاني:

http://www.tribuneindia.com/2003/20030129/main9.htm

اين مقاله درباره پراكنده شدن اسناد و كتابخانه به جاهاي مختلف است.

دپارتمان تحقيقات تاريخ سيك، كالج خالصه، امریتسر[337]

فهرست(ها): «فهرست نسخه هاي خطي فارسي و سنسكريت در دپارتمان تحقيقات تاريخ سيك تا 31  مارس 1962، به كوشش كرپال سينگ[338]»؛ «فهرست نسخه هاي خطي پنجابي و اردو در دپارتمان تحقيقات تاريخ سيك تا 31 مارس 1963[339]».

راجستان، كتابخانه موسسه تحقيقات فارسي و عربي، تونک[340]

اين كتابخانه در ربع آخر قرن نوزدهم در كاخ محمد علي خان، نواب تونك تأسيس شد. بنگريد به: معرفي كتابخانه به قلم شوكت علي خان:« موسسه تحقيقات عربي و فارسي[341]».

فهرست(ها):« فهرست نسخه هاي خطي عربي»، به كوشش شوكت علي خان[342]؛ «ميراث تاريخي: بررسي كتابشناختي نسخه هاي خطي كمياب در موسسه تحقيقات عربي و فارسي، راجستان» به كوشش شوكت علي خان[343]؛ «خزائن المخطوطات»، به كوشش محمد عمران خان[344]، 3 جلد، اين فهرست به زبان اردو است و نسخه هاي عربي، فارسي و اردو را توصيف كرده است؛ « برخي آثار چاپ نشده موسسه تحقيقات عربي و فارسي، تونك، راجستان[345]»؛ «فهرست توصيفي نسخه هاي خطي فارسي، 2جلد به كوشش شوكت علي خان[346]».

تعداد نسخه ها: 3064

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي خطی موجود در اين كتابخانه:

رضا علي عابدي،« كتاب خانه» (كراچي: سعد پبليكيشنز، 1985)، ص 63-70؛ « كتب زبان پشتو در مجموعه آثار مطبوع و مخطوط»؛ شوكت علي خان ” نسخه اي كمياب از جامي[347]“؛ ابوالطيب عبدالرشيد،” كتب خانه تونك كي بعض نادر مخطوطات[348]“، معارف(اعظم گره) فوريه 1948: 130-142؛ سيد منظورالحسن بركاتي،” تونك كي دو قديم كتب خانه[349]” معارف(اعظم گره) (آگوست 1959): 124-135؛ حكيم محمد عمران خان،” معين بن محمد كشميري اور صاحب البخاري كي چند ناياب نسخه[350]” معارف (اعظم گره) ‍انويه 1984: 59-68؛ شوكت علي خان،« نسخه هاي خطي فارسي در يك مجموعه هندي[351]»؛ شوكت علي خان،” نسخه هاي خطي مهم مربوط به حيدرآباد در تونك[352]“؛ ” كاخي از دانش در تونك[353]“، كه ادعا مي كند در ابتدا تعداد نسخه هاي خطي 3064 بوده و اكنون به 90599 رسيده است؛ ” فهرست نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو در كتابخانه وزيرالدوله[354]“.

موزه دولت[355]

اين موزه در ابتدا به منزله مجموعه دو مهاراجه به نامهای جي سينگ[356] و ويناي سينگ[357]بنيان نهاده شد.

فهرست: «فهرست توصيفي نسخه هاي خطي عربي در موزه دولت[358]».

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي اين كتابخانه:

س.ن. سن،” يادداشتي درباره نسخه خطي واقعات بابري[359]“.

موزه مهاراجه ساواي مان سينگ دوم[360]

معرفي: موزه مهاراجه ساواي مان سينگ دوم، در سال 1959 از مجموعه حاكمان جيپور ساخته شد.

فهرست: «فهرست نسخه هاي خطي در موزه مهاراجه جيپور[361]»

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي اين كتابخانه:

ديويد ا. كينگ«فهرست نسخه هاي خطي فارسي و عربي مربوط به ستاره شناسي در كتابخانه مهاراجه مانسينگ دوم در جيپور[362]»؛ ا.ك. داس، ” راماين سلطنتي اكبر: يك نسخه خطي از عهد مغول[363]“؛ حكيم سيد محمد احمد تونكي،” كاپدادوارا جيپور مين فارسي فرامين[364]“، معارف (اعظم گره) اكتوبر 1992: 260-279.

آرشيوهاي ملي هند

مركز اسناد[365]

معرفی: تعدادی سند فارسی دارد.

آرشيوهاي ايالتي راجستان،جيپور[366]

معرفي: اين مركز، گنجینه اسناد حكومتي است.

فهرست ها: «فهرست توصيفي فرمانها، منشورها و نشان هاي سلاطين مغول به شاهزادگان راجستان[367]»؛ «فهرست توصيفي گزارشهاي وكيل خطاب به حاكمان جيپور، جلد اول، فارسي[368]».

كتابخانه سروستي بهاندر[369]

معرفي: كتابخانه سروستي بهاندر كتابخانه مهاراجه عُدَي پور است.

فهرست: «فهرست نسخه هاي خطي در كتابخانه مهارانه ي عدي پور»، به كوشش م.ل. مناريا[370]؛ ممكن است نسخه هاي خطي اسلامي اين مجموعه به تونك منتقل شده باشد. بنگريد به: رضا علي عابدي، كتاب خانه،(كراچي: سعد پبليكيشنز، 1985) ص 66.

تاميلنادو

كتابخانه دولتي نسخه هاي خطي شرقی[371]

كتابخانه دولتي نسخه هاي خطي شرقی، در سال 1869 تأسيس شد. بنگريد به: كَويش بدري،” قديم تاميلنادو اور اس كي موجوده عربي مدارس اور كتاب خانه[372]“، معارف (اعظم گره) فوريه 1994.

فهرست(ها):«فهرست نسخه هاي خطي شرقي در كتابخانه دولتي[373]»، 2 جلد؛ “نمايه الفبايي نسخه هاي خطي در كتابخانه نسخه هاي خطي شرقي دولتي، مَدرَس: سنسكريت، تلگو، تاميلی، كناري، مالايالام، مهاراتهي، اوريسه، عربي، فارسي و هندوستاني[374]“؛ “فهرست توصيفي نسخه هاي خطي اسلامي در كتابخانه دولتي نسخه هاي خطي شرقي[375]“، به كوشش ت. چاندراسكهاران و ديگران، 4جلد؛ «نمایه الفبایی نسخه های خطی اردو، عربی و فارسی در کتابخانه نسخه های خطی شرقی دولت[376]»به کوشش ت. چاندراسکهاران و دیگران.

تعداد نسخه ها: 536.

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي خطی موجود در این کتابخانه:

سيد امير حسن عابدي،« ديوان قبلان بيگ كي ايك اهم مخطوطه[377]» معارف(اعظم گره) ( سپتامبر 1978): 215-220؛ عصام محمد الشنطي، « المخطوطات العربيه في الهند» (كويت: معهد المخطوطات العربيه، 1985)، ص 28-29؛ عبيدالله،« قاضي ارتضي علي خان گوپامو»، معارف (اعظم گره) (نوامبر 1995): 388-391.

امانتی کتب‌خانه خاندان شرف الملک:

کتب خانه مدرسه محمدی

کتب خانه رحمانیه

كتابخانه شرقي شمس العلما قاضي عبيدالله[378]

معرفی: این چهار کتابخانه شخصی، متعلق به خاندان نوایی اهل چنای[379] و حیدرآباد است. برای آشنایی با این کتابخانه ها بنگرید به: «یادگار نومبر به تقریب جشن صد ساله[380]»، مدرسه محمدی، مدرس، 1989.

فهرست(ها): «امانتی کتب خانه خاندان شرف الملک»، به کوشش محمد غوث و افضل الدین اقبال[381]؛ « کتب خانه رحمانیه (مدرس) کی اردو مخطوطات[382]»، به کوشش محمد غوث؛ « شمس العلما قاضی عبید الله اورینتل لایبرری کی اردو مخطوطات[383]»، به کوشش محمد غوث و افضل الدین اقبال.

آثار مربوط به تاریخچه و برخی نسخه های خطی این کتابخانه:

بنگرید به: آنماری شیمل« یادی از سفر به دکن» برای دیدگاه او درباره مجموعه مدرسه محمدیه؛ عصام محمد الشنطی طی سفر به هند در سال 1984 از کتابخانه های شرف الملک، رحمانیه و مدرسه محمدیه دیدار کرد؛ بنگرید به: المخطوطات العربیه فی الهند،( کویت: معهد المخطوطات العربیه ، 1985)، ص 28-34؛ نورالسعید اختر،” فتح نامه محمود شاهی پر ایک تحقیقی نظر”، معارف(جولای 1991): 26-56، این مقاله  در باره یک نسخه خطی فارسی مربوط به امپراتوری بهمنی است که توسط ابوهاشم سید یوشع چاپ شد اما اختر از آن بیخبر بود؛ صلاح الدین محمد ایوب،« مدرسه محمدی کی امانتی کتب خانه مین فنون حرب کی رسالون کا ایک مجموعه[384]»، برهان(دهلی) (ژوئن 1969): 401-411؛ جلال الدین، « العقد المذهب فی طبقات حمله المذهب: ایک قدیم عربی مخطوطه»، معارف (اعظم گره) (می 1975): 369-82،-متعلق به مولانا خلیل الله مدرسی اهل حیدرآباد؛ عبید الله« کتب خانه مدرسه محمدی مین ملا عبدالعلی بحر العلوم کی تصنیفات»، معارف (اعظم گره) (فوریه 1995): 127-133.

مرکز تحقیقات تاریخی و آرشیوهای تامیلنادو[385]

مرکز تحقیقات تاریخی و آرشیوهای تامیلنادو، دربردارنده اسناد نوابهای آرکات-کرناتک به فارسی و نسخه های خطی به فارسی، عربی و اردو است؛ بنگرید به: کویش بدری، « قدیم تامیلنادو اور اس کی موجوده عربی مدارس اور کتب خانه[386]» معارف (اعظم گره) (فوریه 1994): 135.

فهرست[387] (ها): فهرست طبقه بندی شده نسخه های خطی شرقی در کتابخانه کالج فورت سنت جورج، به کوشش و. تیلور، 3جلد؛ کتب خان های اهل اسلام، فهرست کتب موجوده کتب خانه عام اهل اسلام – که 3352 نسخه خطی عربی، فارسی و اردو را معرفی کرده است. بنگرید به معرفی این کتابخانه توسط کویش بدری، « قدیم تامیلنادو اور اس کی موجوده عربی مدارس اور کتب خانه»، معارف (اعظم گره) فوریه 1994: 136-137؛ ادوارد چارلز ثوتس، «نسخه های خطی دکنی شامل 50 دست نوشته هندوستانی، به صورت فاکسیمیله[388]». نیز نگاه کنید به: ت. س. رانگارایان،« اسناد فارسی در آرشیوهای تامیلنادو»[389].

اوتار پرادش

علیگره:

کتابخانه مولانا آزاد[390]

پایگاه اینترنتی:

http://www.amu.ac.in/library.htm

کتابخانه مولانا آزاد با مجموعه شخصی سید احمد خان، بنیانگذار دانشگاه در سال 1877 تأسیس شد. ساختمان فعلی در سال 1960 ساخته شد. بنگرید به: معرفی کتابخانه به قلم نورالحسن خان، ” کتابخانه مولانا آزاد”.  معرفی دیگر به قلم محمد عبدالشهید خان،” مولانا آزاد لایبرری”، برهان (دهلی) (اکتوبر 1973): 41-72؛ و برهان (دهلی) نوامبر 1973: 60-61. این کتابخانه به چند مجموعه بزرگ که به نام اهداکنندگان نام گذاری شده، تقسیم گردیده است.

فهرست(ها):

«فهرس المخطوطات العربیه بالجامعه الاسلامیه علیگره»، به کوشش محمد مظهرالدین صدیقی (لندن: بنیاد الفرقان[391]، 2002)؛ «فهرست سبحان الله اورینتل لایبرری مسلم یونیورسیتی علیگره نسخ قلمی عربی، فارسی و اردو»، به کوشش امام کامل حسین، 2جلد.(علیگره، 1931-1932)؛ سید شمس الله قادری، «یادداشت مخطوطات تاریخی»(حیدرآباد: احمدیه پرس، 1939؛ کراچی: وحید بوک دپوت، 1967)- درباره مجموعه های حبیب گنج، سبحان الله و سید احمد خان در دانشگاه اسلامی علیگره؛ «فهرست نمایشگاه مخطوطات و نوادر»، به کوشش مختارالدین احمد، (علیگره، 1953)؛ مختارالدین احمد ” فهرست مخطوطات عربی، فارسی و اردو، ذخیره احسن مرهروی لیتون لایبرری”؛ ” قائمه مخطوطات فی علیگره[392]“، صحیفه المکتبه الامیر المومنین العامه، نجف (1964): 45-50؛ «فهرست نسخه های خطی افزوده شده به کتابخانه مولانا آزاد، 1970-1972»، به کوشش م.ح. رضوی و س. ا. ک. غوری[393]؛ «فهرست نسخه های خطی در کتابخانه مولانا آزاد طی سالهای 1970-1977»، بخش اول : نسخه های خطی فارسی، به کوشش م.ح. رضوی و م. ح. قیصر امروهوی[394]؛ «فهرست نسخه های خطی در کتابخانه مولانا آزاد»[395]، 2جلد،- در دو جلد اين مجموعه ها فهرست شده است: آفتاب، حبیب گنج، شیفته و علوم اسلامی، تاریخ و تذکره؛ هانس دیبر،  نسخه های نویافته از کتابخانه های هند”؛ «فهرست میکروفیلم نسخه های خطی فارسی و عربی دانشگاه علیگره»، ( دهلی نو: مرکز میکروفیلم نور، 2000)؛ مرآت التصوف، به کوشش س.م. ح. رضوی و م.ح. قیصر امروهوی؛ فهرست نسخه های خطی فارسی در مجموعه نظامی در کتابخانه مولانا آزاد ، به کوشش جلال عباس عباسی[396] .

آثار مربوط به تاریخچه یا برخی نسخه های خطی موجود در این کتابخانه:

برای مجموعه حبیب گنج بنگرید به مجموعه مقالات به قلم مالک این مجموعه، نواب صدر یار جنگ ،” عرفی شیرازی کی فارسی کی دو نایاب دیوان[397]“، معارف (اعظم گره) (نوامبر 1922): 345-56؛ ” حبیب گنج کا کتب خانه کس طرح جمع هوا؟[398]“، معارف (اعظم گره) (اکتوبر 1931): 295-300؛ ” کتب خانه حبیب گنج کی فهرست کا گوشواره[399]“، معارف (اعظم گره) (سپتامبر 1932): 210-212؛ ” شاهی کتب خانون کي کتابون حبیب گنج مین[400]“، معارف (اعظم گره) (آگوست 1937): 96-109؛ ” رباعیات صحابی نجفی کا قلمی نسخه”، معارف (اعظم گره) (ژانویه 1941): 16-23. مقالات نوشته دیگران از جمله: عبدالغفور،” کتب خانه حبیب گنج کی فن تاریخ کی چند نوادر[401] “، معارف (اعظم گره) (ژوئن 1937): 445-450؛ م. ا. م. ” گنجینه کتابخانه حبیب گنج”؛ سید بدر الدین علوی،” کتب خانه حبیب گنج”، معارف (اعظم گره) (دسامبر 1948): 461-68)؛ عشرت علی قریشی، ” کتابخانه مولانا آزاد 1877-1988″.

دیگر مجموعه ها: عبدالحمید خان،” کتابخانه آکادمی تحقیقات اسلامی، کنفرانس آموزشی مسلمانان سراسر هند، کتابخانه سلطان جهان منزل، علیگره[402]” معارف (اعظم گره) ( اکتوبر 1946): 276-293. موزه جواهرِ نسخه های خطی اتاوه به کتابخانه آزاد اهدا شد. بنگرید به: «تذکره جواهر زواهر»، به کوشش محمد ابرار حسین فاروقی؛ ریاض الرحمان خان شروانی،” خطیب بغدادی کی بعض مخطوطات” معارف (نوامبر 1988): 374-81؛ معارف (اعظم گره) (دسامبر 1978): 437-43؛ به گفته این نویسنده، نسخه هایی از آثار بغدادی در کتابخانه نسخه های شرقی ایالت اوتار پرادش نیز موجود است. محمد نذیر احمد، ” فارسی کی چار نایاب تذکره”، معارف (اعظم گره) (جولای  1957): 24-38، که شامل تذکره« شام غریبان» اثر لکشمی ناراین شفیق اورنگ آبادی نیز هست.

كتابخانه حكيم سید ظل الرحمان:

آكادمي علوم و طب ابن سينا[403]

پایگاه اینترنتی:

http://www.medbeats.com/iamms

کتابخانه حکیم ظل الرحمان در اول مارس 2000 تأسیس و رسما در 20 آوریل 2001 افتتاح شد. پروفسور حکیم سید ظل الرحمان از دانشگاه اسلامی علیگره آن را بنا نهاد.

تعداد نسخه های خطی: 400

فهرست: «فهرست میکروفیلم نسخه های فارسی و عربی کتاب خانه حکیم سید ظل الرحمان»، به کوشش مهدی خواجه پیری( دهلی نو: میکروفیلم نور، 2001).

الله‌آباد

كتابخانه آرشيوهاي منطقه اي ايالت اوتار پرادش[404]

همچون آرشيوهاي ديگر ايالت ها، كتابخانه آرشيوهاي منطقه اي ايالت اوتارپرادش ، گنجينه اي از اسناد دولتي است، اما تعدادي نسخه خطي هم دارد. بنگريد به: معرفي به قلم س.ن. سينها، ” آرشيوهاي اوتارپرادش[405]“.

فهرست : «نمايه الفبايي نسخه هاي خطي فارسي، عربي و اردو در آرشيوهاي ايالتي اوتار پرادش[406]»، به كوشش جلال الدين و ل.ك. ناگار.

موزه الله آباد[407]

فهرست: «فهرست كتابخانه مرجع موزه استاني[408]»، به كوشش گ. د. گنگولي. ضميمه دوم اين فهرست شامل فهرست دسته بندي شده نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو، به كوشش م. چهوتي لال[409] است.

ديگر مجموعه ها:

به نظر مي رسد تعدادي موسسه ديگر در الله آباد مانند موسسه تحقيقاتي گنگاناته جها[410]، دانشگاه الله آباد و دايره شاه اجمل،هم تعدادي نسخه هاي خطي اسلامي دارند. بنگريد به: ديويد پيناولت،” تحقيقي در نسخه هاي خطي اسلامي در كتابخانه هاي برگزيده هند[411]“.

اعظم گره

دارالمصنفين[412]

كتابخانه آكادمي شبلي در 21 نوامبر 1914 سه روز پس از درگذشت مولانا شبلي نعماني، دانشمند مشهور، آغاز به كار كرد. در سال 1927 به مكان فعلي انتقال يافت. براي اطلاع بيشتر نك: معرفي كتابخانه به قلم عبدالمجيد ندوي،” نوادرات و مخطوطات دارالمصنفين اعظم گره”، برهان(دهلي)،(اكتوبر 1969): 46-53.

تعداد نسخه هاي خطي: بنا به نوشته «World Survey» (ص 428)، اين كتابخانه 520 نسخه خطي دارد(192 عربي، 318 فارسي، 10 اردو). نك : معارف 102: 373.

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي اين كتابخانه: عبدالمجيد ندوي،” مثنوي فتوح الحرمين كا ايك قديم قلمي نسخه[413]“، برهان (دهلي ) (ژانويه 1969): 54-64؛ ضياءالدين اصلاحي، ” كتب خانه دارالمصنفين كا ايك مخطوطه[414]“، معارف (اعظم گره) (سپتامبر 1995): 215-230؛ سيد يحيي نشاط،” دارالمصنفين كي اردومخطوطات[415]“معارف،  (اعظم گره) (مي 1996): 377-395.

دئوبند(دیوبند)

كتابخانه دارالعلوم[416]

معرفي: دارالعلوم در سال 1866م تأسيس شد.

فهرست(ها): «تعارف مخطوطات كتب خانه دارالعلوم[417]»، به كوشش محمد ظفر الدين (دئوبند: دارالعلوم، 2 جلد، 1969-1972.

لكهنو

همزمان با حكومت نواب هاي لكهنو بر منطقه اوده –بين سالهاي 1727-1856- مجموعه هاي بسياري به وجود آمد كه مهم تر از همه مجموعه هاي متعلق به خود اين حاكمان بود. آلويس اشپرنگر(1813-1893)، دانشمند اتريشي،آنها را توصيف كرده است: نك «فهرست نسخه هاي خطي عربي، فارسي و هندوستاني كتابخانه هاي پادشاه اوده[418]». اين فهرست احتمالا نخستين فهرست نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو است كه در هند چاپ شده است. اين مجموعه در 1856 زماني كه واجد علي شاه حاكم به كلكته تبعيد شد، به اين شهر انتقال يافت.بنگريد به:  اشپرنگر، «گزارش تحقيقات بر روي كتابخانه هاي اسلامي»[419] و « درباره يك نسخه خطي از نخستين طبقه از كتاب “طبقات كبير” از منشيِ واقدي»[420]. ترجمه اردو با عنوان” شاهان اوده كي كتب خانه” توسط محمد اكرام چغتاي (كراچي: انجمن ترقي اردو، 1973). درباره خود اشپرنگر بنگريد به:«تحقيقات اتريشي در پاكستان: همايشي در گراميداشت الويس اشپرنگر[421]».

براي گزارشها از كتابخانه هاي لكهنو، نك: سعيد نفيسي،” نسخه هاي خطي كتابهاي فارسي و عربي در لكهنو”، نامه تمدن 2 (1931): 11-16؛ محمد هادي الاميني،” مخطوطات لكهنو“، صحيفه المكتبه الامام الامير المومنين 2 (1964):17-36؛ شاه عبدالسلام،” اوده كي كتب خانه: ماضي اور حال[422]” (كتابخانه هاي اوده، گذشته و حال).مجموعه هاي شخصي شامل مجموعه فرمانده نيروي هوايي هند، ر.ر. قدوائي در منزلش 2/3 23 حيدرآباد نو، لكهنو، كه در مجله كتابخانه خدابخش 49 (1989): 91-94 آمده است. محمد سليم قدوائي در مقاله خود با عنوان” شيخ مبارك كي تفسير كا قلمي نسخه[423]” معارف (اعظم گره (فوريه 1976): 152-59، مجموعه خصوصي سيد تقي لكهنوي را توصيف كرده است. منطقه هردوئي[424]، كه كتابخانه مفتيان گوپامو، كه به «كتابخانه و موزه والاجاه» نيز مشهور است، در آنجا است،در نزديكي لكهنو واقع است. نگاه كنيد به: م. انصاري ” مجموعه نسخه هاي خطي فارسي، عربي و اردوي  گوپامو[425]” و ملك رام، ” رموز كتب خانه مفتيان گوپامو[426]“، و دفاعيه اي به قلم ملك رام در ص 580 همان مجله. در كتابخانه مركزي مدرسه اصلاح سرايِ مير، مجموعه كوچكي از نسخ خطي وجود دارد؛ نك: سرفراز احمد، ” كيفيه المنتهي: ايك نادر و ناياب مخطوطه”، معارف (اعظم گره) (اكتوبر 1989): 301-306 و رياض الدين احمد خان، ” چهار گلشن: تاريخ هند كا ايك مخطوطه[427]“، معارف (اعظم گره) ( سپتامبر 1990): 217-225. نيز نك: گزارش خبري توسط عبيد نصير،” گنجينه هاي نابود شده”، درباره آتش ويرانگري كه در 21 آوريل 2003 تعدادي از انبارهاي حاوي نسخ خطي را از بين برد.

كتابخانه عمومي دولتي اميرالدوله[428]

كتابخانه عمومي دولتي امير الدوله در سال 1921 ساخته شد. نك معرفي اين كتابخانه به كوشش شاه عبدالسلام، ” امير الدوله پبليك لايبرري: ايك تعارف[429]”  (آشنايي با كتابخانه عمومي اميرالدوله).

فهرست(ها): «فهرست مخطوطات امير الدوله پبليك لايبرري»، به كوشش محمد شفيق مرادآبادي و نصرت ناهيد(دهلي،2000) و هانس ديبر،” نسخه هاي نويافته از كتابخانه هاي هند”[430].

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي موجود در كتابخانه:

محمد هارون الندوي،” فهرست المخطوطات العربيه في المكتبه العامه بمدينه لكهنو الهنديه”، اخبار التراث العربي، 11، ( كانون الثاني، شباط، 1984): 20. ديويد پيناولت:” تحقيقي در نسخه هاي خطي عربي و فارسي در چند كتابخانه گزيده هند”[431].

كتبخانه ناصريه[432]

انجمن ندوي[433]

تعداد نسخه ها: 30000

فهرست(ها): محمد هارون الندوي،” مكتبه ناصريه”، صحيفه المكتبه الامام الامير المومنين 2(1964): 14-26؛ هانس ديبر، ” نسخه هاي نويافته از كتابخانه هاي هند[434]“.

مدرسه الواعظين[435]

معرفي: مدرسه الواعظين حوزه علمیه اي است كه روحانيان شيعي را تربيت مي كند و در سال 1919 توسط راجه محمود آباد بنا شد.

تعداد نسخه ها: 529

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي آن: ديويد پيناولت،” تحقيقي در نسخه هاي خطي عربي و فارسي كتابخانه هاي گزيده هند[436]“.

كتابخانه ندوه العلما[437]

معرفي: ندوه العلما از حوزه هاي علميه پيشرو اسلامي است كه در 1884م تأسيس شده و صدمين سالگرد خود را در 1984 جشن گرفت. معرفي آن را مي توان در مقاله محمد طاهر: “كتابخانه هاي مدرسه اي در هند: مورد ندوه العلماي لكهنو”[438].

فهرست(ها): «فهرست نسخه هاي خطي عربي كتابخانه ندوه العلما»، به كوشش سيد احمد حسيني(دهلي نو: مركز تحقيقات فارسي، 2 جلد، 1986) 26-48؛ هانس ديبر،” نسخه هاي نويافته از كتابخانه هاي هند”[439]؛ ديويد پيناولت، “تحقيقي در نسخه هاي خطي فارسي و عربي در كتابخانه هاي برگزيده هند”؛” المخطوطات العربيه في مكتبه ندوه العلما”، الموسم 2 (1990): 268-284.

كتابخانه راجه محمود آباد[440]

معرفي: اين مجموعه متعلق به اشراف زادگان پيشين خاندان راجه محمود آباد است.

فهرست(ها): «فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه راجه محمود آباد»، به كوشش مهدي خواجه پيري (دهلي: مركز تحقيقات فارسي، رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي، ايران، 1990).

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي موجود در اين كتابخانه: ديويد پيناولت ” تحقيقي در نسخه هاي خطي عربي و فارسي در كتابخانه هاي گزيده هند[441]“.

سلطان المدارس[442]

معرفي: سلطان المدارس از ديگر حوزه هاي علميه شيعي است.

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي خطي موجود در اين كتابخانه: ديويد پيناولت،” تحقيقي درنسخه های خطی عربی و فارسی در برخی کتابخانه های برگزیده هند[443]“.

كتابخانه تاگور

دانشگاه لكهنو[444]

پايگاه اينترنتي:

http://members.tripod.com/ e TagoreLibrary/

اين دانشگاه كار خود را با نام« كنينگكالج[445]» آغاز كرد. كتابخانه آن به نام «رابيندرانات تاگور[446]» شاعر بنگالي ناميده شده است.

فهرست (ها): «فهرست نسخه هاي خطي در كتابخانه دانشگاه لكهنو، به كوشش كالي پرساد[447]».

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي خطي موجود درآن:

ديويد پيناولت، “تحقيقي در نسخه هاي خطي عربي و فارسي در چند كتابخانه برگزيده هند[448]“.

تعداد نسخه ها: 170

رامپور

کتابخانه رضا رامپوری[449]

پایگاه اینترنتی:

http://www.razalibrary.com

این کتابخانه در اواخر قرن 18 توسط نواب فیض الله خان  تأسیس شد. برای معرفی رسمی این کتابخانه بنگرید به:ه.ر.سود، ” کتابخانه رضا رامپوری[450]“، . معرفی های پیش از آن : قاضی احمد میان اختر جونگرهی،” کتب خانه رامپور”، معارف (اعظم گره) (مارس 1929) : 192-204؛ سید هاشم ندوی، ” رامپور اور لکهنو کی مشرقی کتب خانون کی سیر اور اس کی روداد[451]“، معارف (اعظم گره) (اکتوبر1929): 253-271.

فهرست(ها): فهرست کتب عربی موجوده کتب خانه ریاست رامپور، به کوشش محمد اجمل خان، 2 جلد،(رامپور: احمدی پرس، 1902-1928)؛ «فهرست نسخه های خطی عربی در کتابخانه رضا[452]»، به کوشش امتیاز علی خان عرشی، 6 جلد.بررسی برخی از جلدها در «مجله بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی[453]»29، 3(1966): 669-670 و درهمین مجله شماره 30، 2(1966):466؛ هانس دیبر،” نسخه های نویافته از کتابخانه های هند[454]” ؛ فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه رضا رامپور(رامپور: کتابخانه، 1996).

تعداد نسخه ها: 11993

آثار مربوط به تاریخچه و یا برخی نسخه های موجود در کتابخانه:

و. ه. صدیقی، «کتابخانه رضا رامپوری: تک نگاری[455]»؛ « رضا لایبرری کی علمی وراثت[456]»، به کوشش سید حسن عباس( رامپور: کتابخانه، 1996)؛ “رضا لایبرری جورنل: هندوستان مین علوم مشرقی کی رفتار ترقی کا ترجمان[457] “، از 1989 چاپ می شود.برای سوگنامه مشهورترین مدیر کتابخانه بنگرید به:« مولانا امتیاز علی خان عرشی[458]»؛ جشن نامه تقدیمی به او با عنوان «نذر عرشی» به کوشش ملک رام در سال 1965 چاپ شد. برای برخی نسخه ها بنگرید به: قاضی احمد میان اختر جونگرهی،” دیوان نظامی کی قلمی نسخه[459]” معارف(اعظم گره) (ژانویه 1929): 53-56؛ صدر يار جنگ،” صحيح مسلم كي ايك قلمي نسخه[460]“، معارف(اعظم گره) (اكتوبر 1930): 264-267 و معارف (دسامبر 1930): 440-441؛ حكيم محمد حسين خان شفا،” كتب خانه رامپور كا ايك معالجاتي قلمي تذكره[461]“، معارف(اعظم گره) (ژوئن1983): 442-456؛ و.ه. صديقي،” رامپور رضا لايبرري مين حيدرآباد سي متعلق مخطوطات[462]“[463]

جهان آرا حبيب الله، ” كتابخانه رضا، رامپور[464]” ص 42-44، در كتاب « نگاهي اجمالي به ايالت رامپور در دوره حكمت راج[465]» كه طاهره نقوي آن را ترجمه كرده است. در اين كتاب نويسنده ادعا كرده است كه مجموعه «نوابِ لوهارو[466]» نيز به كتابخانه رضا افزوده شده است؛ « كتابخانه بي سرپرست رضا[467]»، درباره نبود مدير در كتابخانه (توضيح اينكه كتابخانه در حال حاضر- بهار 2004-توسط يك مأمور ويژه كه توسط حاكم اوتارپرادش منصوب شده است، اداره مي شود)؛ ” كتابخانه رضا رامپوري، آخرين تحولات”[468]، همين مقاله در Muslim India، 191 (نوامبر1998): 520، مجددا چاپ شده است؛ پورنيما شارما،” كتابخانه رضا رامپوري: مجموعه اي گران قيمت”[469]، همين مقاله در Muslim India ، 147 (مارس 1995):128 دوباره چاپ شده است؛ رضا علي عابدي، «كتب خانه»،(كراچي: سعد پبليكيشنز، 1985) ص 48-54؛ ” دولت در مورد ادعاي گم شدن نسخه هاي خطي كتابخانه رضا تحقيق مي كند[470]” ؛ فاطمه رضاقوئي،” تهديدي ويرانگر براي كتابخانه رضا”؛ پاول اشپراخمان، ” تصوير برداري از نسخه هاي خطي اسلامي در هند”[471]؛ س.م. امام الدين،” ديداري از كتابخانه ايالتي رامپور”[472]؛ سعيد نفيسي،” كتابهاي مهم در كتابخانه رياستي رامپور”، پيام نو 9(1951): 49-62؛ صحيفه المكتبه الامام الامير المومنين العامه 2(1964): 56-61.

كتابخانه عمومي صولت[473]

معرفي: كتابخانه عمومي صولت توسط صولت علي خان (1894-1969) كه فردي كتاب دوست و سياستمدار بود، در 1934 تأسيس شد. براي معرفي اين كتابخانه بنگريد: سيد نذر الحسن قادري،«صولت پبليك لايبرري كي پچاس برس[474]»( رامپور: كتابخانه،1992).

فهرست: «فهرست نسخه هاي خطي فارسي و عربي كتابخانه عمومي صولت» به كوشش عابد رضا بيدار[475].

وارانسي

كتابخانه دانشگاه هندوي بنارس[476]

معرفي: كتابخانه دانشگاه هندوي بنارس در 1918 تأسيس شد و در 1932 به ساختمان كنوني انتقال يافت.

فهرست: «فهرست توصيفي نسخه هاي خطي فارسي در دانشگاه هندوي بنارس»، به كوشش امريت لال عشرت[477].

تعداد نسخه ها: 1111( 134 عربي، 936 فارسي، 140 اردو و تعدادي تركي).

بنگال غربي

كتابخانه انجمن آسيايي[478]

پايگاه اينترنتي:

http://www.indev.nic.in/asiatic/Library/index.htm

كتابخانه انجمن آسيايي در سال 1784 تأسيس شد. يكي از نخستين هدايايي كه دريافت شد از طرف كميته  سرينگاپاتام[479] بود كه در 1808، بخشهايي از كتابخانه تيپو سلطان  به اين انجمن فرستاده شد. مجموعه نواب عزيز جنگ و كتابخانه “كالج فورت ويليام[480]“،  در بين مجموعه هاي نسخه هاي خطي اسلامي اين كتابخانه است. براي معرفي اين كتابخانه بنگريد به: ا.م. فضل كبير،” انجمن آسيايي بنگال[481]“. من كتاب ذيل را كه احتمالا مربوط به كتابخانه اي در كلكته است نديده ام: ” چاپ كامل و درست پنج كتاب درباره دستور زبان عربي…[482]“؛ مجموعه  خانخانان ،اشراف زاده مغول كه اين كتابخانه، آن را به ارث برده است، توسط حافظ نذير احمد، در مقاله« عبدالرحيم خانخانان اور اس كا كتب خانه[483]…»معارف( اعظم گره) (نوامبر 1924): 339-350(دسامبر 1924): 415-430.

فهرست(ها): «فهرست كتب قلمي و مطبوعه كتبخانه ايشاتيك سوسايتي»، به كوشش ظاهر علي(كلكته، 1837)؛ الويس اشپرنگر، «فهرست نسخه هاي خطي عربي، فارسي و هندوستاني در كتابخانه هاي پادشاه اوده[484]»؛ «فهرست كتابها و نسخه هاي خطي فارسي در كتابخانه انجمن آسيايي»، به كوشش ميرزا اشرف علي[485]؛ «فهرست كتابها و نسخه هاي خطي فارسي در كتابخانه انجمن آسيايي» ، به كوشش ميرزا اشرف علي[486]؛ «فهرست كتابها و نسخه هاي خطي عربي در كتابخانه انجمن آسيايي»، به كوشش ميرزا اشرف علي[487]، 2 جلد؛ «فهرست كتابها و نسخه هاي خطي عربي و فارسي در كتابخانه انجمن آسيايي»، به كوشش كمال الدين احمد و عبدالمقتدر[488]؛ «فهرست نسخه هاي خطي عربي و فارسي بدست آمده … توسط انجمن آسيايي بنگال طي 1903-1907[489]»، به كوشش م. هدايت حسين؛« فهرست نسخه هاي خطي بدست آمده…توسط انجمن آسيايي بنگال طي سالهاي 1908-1910[490]» به كوشش ن. احمد و ح. رضوي؛ «فهرست نويسنده از مجموعه حيدرآباد نسخه هاي خطي و كتابهاي چاپي[491]»، به كوشش ويليام جونز؛ «فهرست توصيفي مختصر نسخه هاي خطي در مجموعه انجمن آسيايي بنگال[492]»، به كوشش ولاديمير ايوانف، براي آثار ايوانف بنگريد به:«مكاتبات ايوانف-كربن: نامه هاي هانري كربن و ايوانف از 1947 تا 1966[493]»، به كوشش زابينه اشميت؛« فهرست توصيفي مختصر نسخه هاي خطي فارسي در مجموعه كرزن[494]»، به كوشش ولاديمير ايوانف؛ «فهرست توصيفي مختصر نسخه هاي خطي فارسي در مجموعه انجمن آسيايي بنگال، ضميمه هاي 1 و 2[495]»، به كوشش ولاديمير ايوانف؛ «فهرست نسخه هاي خطي عربي در مجموعه انجمن سلطنتي آسيايي بنگال[496]»، 2 جلد، به كوشش ولاديمير ايوانف و م. هدايت حسين، براي آثار ايوانف بنگريد به فرهاد دفتري،” ولاديمير ايوانف، 1886-1970[497]“؛ «فهرست نسخه هاي خطي عربي( به صورت مجدول) در مجموعه انجمن آسيايي بنگال، به كوشش ك.م. مايترا و م. س. خان[498]».

تعداد نسخه ها: 6591(2367 عربي، 3714 فارسي، 450 اردو، 35 تركي، 25 پشتو).

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي موجود دراين كتابخانه:

خالده حسين، « اسياتيك سوسايتي كي خدمت فارسي[499]»، (كلكته: قاسمي دواخانه، 1997)؛ آسوك كومار داس،« نسخه خطي جمعيات تواريخ در انجمن آسيايي كلكته[500]؛ سعيد خان قريشي،« ديوان محمد امين[501]».

كتابخانه ملي، بلودر، عليپور[502]

پايگاه اينترنتي:

http://nlindia.org/index2.html

كتابخانه ملي در سال 1903 به عنوان كتابخانه سلطنتي تأسيس شد و در 1947 به كتابخانه ملي تغيير نام يافت. اين كتابخانه شامل مجموعه هاي اهدايي مولوي سيد صدرالدين الموسوي، يك زميندار اهل بوهار واقع در بردوان در بنگال غربي و جادونات سركار[503]، تاريخ دان متخصص دوره مغول بود.

فهرست (ها):

«فهرست موضوعي كتابخانه بوهار»، 2 جلد، به كوشش وسيم ناصر رضوي، مولوي عبدالمقتدر و م. هدايت حسين[504]– جلد اول آن به نسخه هاي خطي فارسي و جلد دوم به نسخه هاي خطي عربي اختصاص دارد؛ سيد نجيب اشرف ندوي،” فهرست كتب خانه بوهار” معارف (اعظم گره) (اكتوبر 1924): 308-317؛ فهرست نسخه هاي خطي مجموعه سر جادونات سركار، به كوشش س.م. حسن[505]؛ از همين مولف ” سر جادونات سركار كي محفوظه مخطوطات[506]“، معارف (اعظم گره) (نوامبر 1960): 374-88.

تعداد نسخه ها: 1161 ( 691 فارسي، 476 عربي، 2 اردو، 1 تركي)

آثار مربوط به تاريخچه يا برخي نسخه هايخطي اين كتابخانه:

م.هدايت حسين،” بنيانگذاران كتابخانه بوهار[507]“؛ س.م. حسن،” مجموعه نسخه هاي خطي فارسي جادونات سركار[508]“.

كتابخانه ويكتوريا مموريال هال[509]

فهرست(ها): «نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو: فهرست توصيفي»، به كوشش اقبال جاويد[510].

آثار مربوط به تاريخچه و برخي نسخه هاي موجود در اين كتابخانه: م.سامي احمد،” انوار سهيلي: يك نسخه خطي ارزشمند در مجموعه ويكتوريا مموريال[511] “؛ م. سامي احمد، ” نسخه خطي نل دمن فيضي در مجموعه ويكتوريا مموريال[512]“.

كتابخانه و موزة كاخ هزاردري، مرشد آباد[513]

پايگاه اينترنتي:

http://Kolkata.wb.nic.in/murshidabad/tourism.htm

مرشد آباد،مقر حكومت شاهزادگان حيدرآباد، بهوپال، رامپور و تونك بوده كه ادبيات فارسي در آنجا ترويج مي شده است. روشن است كه چنانكه سيد حسين عظيم آبادي در نواي ديد( پتنه: كتاب منزل، 1997) ذكر كرده است، در كتابخانه كاخ هزاردري- كاخ نواب پيشين-چندين نسخه خطي وجود دارد.

دانشگاه ويسوه بهاراتي[514]

دانشگاه ويسوه بهاراتي توسط رابيندرانات تاگور تأسيس شد. بخش «مطالعات عربي، فارسي و اسلامي» آن از قديمي ترين مراكزهند در نوع خود است كه كتابخانه خوبي دارد. نك: معرفي اين كتابخانه در مجموعه مقالاتي به قلم عبدالوهاب بستاوي،” بهاراتي يونيورسيتي كي فارسي، عربي اور اردو مخطوطات[515]“، برهان(دهلي)، مارس 1981: 38-58؛ نوامبر 1981: 38-53؛ دسامبر 1981: 51-60؛ ‍ژانويه 1982: 48-56؛ فوريه 1982: 42-52؛ مي 1982: 51-61؛ ژوئن 1982: 51-58؛ اكتوبر 1982: 53-61؛ نوامبر 1982: 55-59؛ دسامبر 1982: 55-64؛ژانويه 1983: 53-63؛ فوريه 1983: 57-61؛ دسامبر 1983: 25-35؛ ژانويه 1984: 30-40؛ فوريه 1984: 344-57؛ آوريل 1984: 41-48؛ مي 1984: 42-62.وريل 1984: 41-48؛ مي 1984: 42-62.آ

برخي كتابخانه‌هاي پاكستان

– آرشيو ملي پاكستان:

اين كتابخانه در سال 1951م. تأسيس شده و تعداد دست‌نويس‌هاي آن 192 نسخه (عربي، پشتو، فارسي، پنجابي، سرائيكي، سندي و اردو) است. برخي نسخه‌هاي ديني ناياب از سده‌هاي 11-14ق. در موضوعاتي چون قرآن، تفسير، فقه، پزشكي، منطق، شعر و تصوف و تاريخ هند و برخي اسناد سلطنتي و غيره مي‌باشند.(نك: راپر، ج2، ص803-804)

فهرست منتشرة آن: موجودي آرشيو ملي پاكستان: فهرست توصيفي دستنويسها و همچنين فهرست ميكروفيلمهاي دستنويس‌ها، فهرست ش2. [516] كه سياهة 343 حلقه ميكروفيلم اين مركز مي‌باشد.

– كتابخانة دانشگاه قائد اعظم:

اين كتابخانه حاوي حدود 700 نسخة خطي (عربي، فارسي و پنجابي) است. علاوه بر اين مجموعه، در اين كتابخانه دو مجموعة شيخ رشيد و شيخ محمد اكرام هم نگهداري مي‌شود.  موضوعات نسخه‌ها در زمينة ادبيات منثور و منظوم، رسايل، شرح حال، سيرت پيامبر و اخلاق است و تاريخ كتاب آنها بين سده‌هاي 11-14ق. مي‌باشد.

دربارة فهرست اين كتابخانه، نك: كتابخانه‌هاي پاكستان، محمدحسين تسبيحي، اسلام آباد، مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان، 1397ق/1977م. ص132 و صص491-493.

-كتابخانه ملي پاكستان:

مشتمل بر بيش از 1700 نسخة خطي عربي و فارسي از مجموعة دانش در لاهور كه شامل آثار مهمي از دورة مغول است. همچنين 144 نسخة خطي عربي و فارسي و پنجابي و اردو مورخ سدة 11ق. تا 14ق. كه شامل قرآن، ادبيات، تفسير، فقه، پزشكي، منطق، تصوف، و تذكره‌هاست. اين مجموعه پيش از اين در كتابخانة يابود لياقت در كراچي قرار داشت.

فهرست منتشرة اين كتابخانه عبارت است از فهرست برگزيده‌اي از مجموعة دانش در : كتابخانه‌هاي پاكستان از محمدحسين تسبيحي كه پيش از اين گذشت.

-مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان (كتابخانة گنج بخش):

اين كتابخانه در سال 1969م. تأسيس شد و در آن نسخه‌هاي خطي بسيار متنوع و متفاوتي از حيث زبان و موضوع جمع آمده است. تعداد نسخه‌هاي آن در حدود 14000 نسخه مي‌باشد، اعم از عربي، فارسي، تركي، بالتي، بلوچي، بنگالي، كشميري، پشتويي، پنجابي، سندي، و اردو. و موضوعات آنها: قرآن، تفسير، فقه، تاريخ، رياضيات، هندسه، احكام نجوم، پزشكي، تجويد، فلسفه، منطق، شعر و ادب، خطابه، صرف و نحو، تصوف، كلام، عروض، نجوم، تاريخ هند، تاريخ ايران، رسايل، فرهنگ لغت، شرح حال، عرفان، جغرافيا، شروح، سيرت نبوي (ص)، تأويل، جفر و رمل، نقد ادبي، خوشنويسي، علوم نظامي، موسيقي، باغداري، باستان‌شناسي، نقاشي، اخلاق، علم النفس، كيميا، جانورشناسي، و اسناد سلطنتي است؛ و تاريخ كتابت اين آثار عمدتاً از سدة 6 تا 12 هجري قمري است.

تا به حال چند فهرست براي اين كتابخانه تأليف و منتشر شده است:

– فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانة گنج‌بخش مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان، تأليف محمدحسين تسبيحي، كه در اسلام آباد از سوي مركز تحقيقات به سال 1971 -1976م. در سه جلد به زبان فارسي و با مقدمه انگليسي منتشر شده و در آن فهرست توصيفي نسخه‌هاي عربي، فارسي، بلوچي، كشميري، پشتويي، پنجابي، سندي، تركي و اردو آمده است. [517]

– فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانة گنج‌بخش، تأليف احمد منزوي، اسلام آباد، مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان، 4 جلد در سال 1978-1982م./ 1357-1361ش. كه در آن فهرست مشروح 2852 نسخه و اغلب نسخ فارسي با نماية مولفان آمده است. جلد پنجم اين فهرست تأليف احمد منزوي و با تجديد نظر عارف نوشاهي در سال 2005م. / 1384ش. منتشر شد. [518]

– فهرست الفبايي نسخه‌هاي خطي كتابخانة گنج بخش مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان از آغاز تا كنون (1349 تا 1378ش.)، تأليف محمدحسين تسبيحي، اسلام آباد، سال 2000م./ 1378ش. كه سياهة 22513 نسخه با نمايه‌هاي چهارگانه در آن آمده است.

همچنين تا به حال فهرست اختصاصي و تفكيكي از نسخه‌هاي خطي در حوزة تاريخ علم از موجودي اين كتابخانه تهيه نشده است.

– كتابخانة دانشگاه پنجاب:

اين كتابخانه در سال 1882م. تأسيس شد. تعداد نسخه‌هاي موجود در اين كتابخانه به 13000 نسخه مي‌رسد؛ و عمدتاً به زبانهاي عربي، فارسي، پنجابي، سرائيكي، پشتويي، سندي، تركي و اردو مي‌باشند. تاريخ كتاب نسخ نيز عمدتاً از سدة 5 تا 14هجري قمري مي‌باشند. برخي نسخ ناياب نيز در ضمن مجموعه يافت مي‌شود.

در اين كتابخانه شماري از مجموعه‌هاي شخصي از جمله مجموعه‌هاي شيراني، آذر، كيفي، پيرزاده و محبوب عالم نيز فراهم آمده است.

فهرست اين كتابخانه اول بار با عنوان فهرست توصيفي دست‌نويس‌هاي عربي، فارسي، و اردو در كتابخانه دانشگاه پنجاب در چهار مجلد در سال 1926-1927م. منتشر شد. [519]

فهرست مشروح و موضوعي نسخ خطي فارسي اين كتابخانه در اوريتئنتل كالج ميگزين، نشرية دانشكدة خاورشناسي دانشگاه پنجاب، لاهور منتشر شده كه علاوه بر نظم و عرفان و تاريخ و انشا و فرهنگنامه‌‌ها و اخلاق و غيره، تنها يك شماره از آن مختص نسخ تاريخ علم آن هم با موضوع «حساب، نجوم، رمل و غيره» است كه در ماه مه 1934م. منتشر شده است.

غير از اين فهارس، دو فهرست از مجموعه‌هاي اهدايي: شيراني و آذر به طور مجزا منتشد شده:

-فهرست مخطوطات شيراني، از محمد بشير پنجاب، كه در 3 جلد به سال 1968-1973م. در دانشگاه پنجاب منتشر شد.

-فهرست نسخه هاي خطي فارسي كتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور، گنجينه آذر، تاليف سيد خضر عباسي نوشاهي، اسلام آباد به سال 1986م. منتشر شد.

همچنين فهارس ديگر:

-فهرست مخطوطات پنجابي كتبخانة جامعة پنجاب، تأليف شهزاد بخاري، لاهور، دانشكدة خاورشناسي دانشگاه پنجاب، 1972م.

-پنجاب يونيورسيتي لائبريري كي نادر عربي مخطوطات كي فهرست مفصل، تأليف قاضي عبدالنبي كوكب، لاهور، دانشگاه پنجاب، 2جلد، 1075-1982م.

اما تا به حال غير از يك شماره از مجلة مزبور، فهرست اختصاصي و تفكيكي علوم و فنون از موجودي مخطوطات كتابخانه تهيه نشده است.

* * *

تاجيكستان:

– كتابخانة دولتي فردوسي (بخش نسخه‌هاي خطي شرقي):

اين كتابخانه در سال 1934م. تأسيس شده و در بخش خطي آن 2206 نسخه خطي عربي (546نسخه)، فارسي و تاجيك (1494نسخه) و تركي (166نسخه) نگهداري مي‌شود.(نك: راپر، ج2، ص915-916)

فهارس منتشره:

-«مخطوطات انتقتها بعثه معهد المخطوطات الي الاتحاد السوفيتي: المكتبه العامه (الفردوسي) في دوشنبه بتاجيكستان»، در: مجلة معهد المخطوطات العربيه، ش 23 (4)، 1977م.، ص139 به بعد.

-«كتابخانة فردوسي در شهر دوشنبه»، تأليف محمدتقي دانش‌پژوه، در: نسخه‌هاي خطي، دفتر 9، 1358ش. ص87-109.

-فهرست نسخه هاي خطي كتابخانة ملي تاجيكستان (ابوالقاسم فردوسي)، جلد اول، تأليف علي بهراميان با همكاري عبدالله يونس اف، قم، كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي، با همكاري مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجة ايران، 1380ش.

متأسفانه تا به حال گزارش يا فهرست مستقلي از موجودي ميراث مكتوب علوم و فنون اين كتابخانه ارائه نشده است.

– موسسة شرق شناسي:

اين كتابخانه وابسته به فرهنگستان علوم تاجيكستان است كه در سال 1953م. تأسيس شده و در بخش خطي آن 5300 نسخه نگهداري مي‌شود كه از آن مجموع بيش از 1000 نسخه عربي، 3700 نسخة فارسي، 350 نسخة تركي و شماري به زبان پشتو است. علاوه بر آن تعدادي ميكروفيلم و كپي اسناد در آن موجود است(نك: راپر، همان، ص917).

فهرست نسخ خطي انستيتوي آثار خطي تاجيكستان، در 4 جلد در سال 1376-1383ش. در تهران و قم به كوشش گروهي از پديدآورندگان از سوي موسسه چاپ و نشر وزارت امور خارجه در تهران و كتابخانه مرعشي نجفي در قم منتشر شده است.

همچنين در سال 1977م. در مجلة معهد المخطوطات العربيه، ش23 (2)، ص139-140، مقاله‌اي با عنوان «مخطوطات بعثه معهد المخطوطات الي الاتحاد السوفيتي: مكتبه معهد الدراسات الشرقيه في دوشنبه بتاجيكستان» منتشر شده است.

و «بنياد خاورشناسي شهر دوشنبه: كتابهاي فارسي» از محمدتقي دانش پژوه در : نسخه هاي خطي، دفتر 9، 1358ش. ص1-47.

و چند فهرست ديگر به زبان روسي؛ اما متدسفانه فهرست و يا گزارشي از موجودي نسخ تاريخ علم اين كتابخانه هنوز ارائه نشده است.

* * *

برخي كتابخانه‌هاي تركيه:

-كتابخانة سليمانيه:

از كتابخانه‌هاي مهم تركيه و عالم اسلام، در شهر قسطنطنيه (استانبول)، ضمن مجتمع تاريخي سليمانيه كه احداث آن در 956ق./1549م. به دستور سلطان سليمان قانوني به دست معمار سنان (سر معماران خاصه) آغاز و در 964ق./1556م. به پايان رسيده (كاتبي، 1365) و در سال 965ق./ 1557م. رسماً تأسيس شده است (كتابخانه‌هاي ملي…، 33). در اين مجتمع، علاوه بر ساختمان كتابخانه، بناهاي ديگري از جمله مدارس اوّل و ثاني (ابتدايي و متوسطه) نيز وجود دارد.

اين كتابخانه فعاليت‌هاي خود را به صورت امروزي وابسته به وزارت فرهنگ از 1336ق./1918م. با عنوانِ محلّيِ (Suleymaniye Kutuphanaesi)، در محل مدرسة ثاني، آغاز نمود(فهرست اسامي…، 82؛ آشنا، 38) و به دليل گسترش روزافزون آن از 1952م. مدرسة اوّل و مكتب صبيان نيز به فضاي كتابخانه افزوده شد. بسياري از كتابخانه‌هاي كوچك از جمله كتابخانه‌هاي خانقاه‌ها، زاويه‌ها و تكيه‌ها –كه در اثر «قانون توحيد تدريسات» تعطيل شدند- همچنين كتابخانه‌هاي مساجد و برخي مدارس علميه به كتابخانة سليمانيه انتقال يافت(آشنا، همانجا)؛ و نيز آثار خطي موجود در شهرها و روستاهاي آناطولي نيز كم‌كم به اين كتابخانه آورده شد. رفته‌رفته مجموعه‌هاي اهدايي نيز بدان افزوده شد و غناي اين گنجينه را دوچندان نمود(كاتبي، همانجا).

در حال حاضر، بيش از صد و ده مجموعه (دربارة مجموعه‌هاي موجود در اين كتابخانه، نك: روپر، 350-347)، و نزديك به صدوبيست هزار جلد كتاب در كتابخانة سليمانيه نگهداري مي‌شود. از اين ميان تعداد كتب خطي تركي، عربي و فارسي كتابخانة مركزي حدود شصت و هفت هزار جلد مي‌باشد كه شش هزار و دويست و اندي نسخه از آن به زبان فارسي است؛ و اگر موجودي كتابخانه‌هاي تابع را نيز بدان بيفزاييم، بالغ بر هفتاد و دو هزار نسخة خطي مي‌شود(طلوع كيان، 78). در اين صورت موجودي كتب فارسي كلّ مجموعه در حدود هشت هزار نسخه مي‌باشد(همان) و اين‌كه برخي 75درصد نسخ آن را فارسي دانسته‌اند، صحيح نيست(كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا؛ بلورچي، 15). همچنين اين‌كه برخي (مرعشي، 6) موجوي كتب خطي اين كتابخانه را 180 هزار جلد و اوّلين كتابخانة دنيا از لحاظ تعداد احتواي كتب خطي دانسته‌اند، نادرست است. تعداد كتاب‌هاي چاپي قديمي نيز نزديك به پنجاه هزار جلد مي‌باشد (كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا؛ آشنا، 39؛ بولتن فرهنگي، 42) و براي تمامي اين آثار فهرست منظمي تدوين شده است. علاوه بر اين‌ها اسناد و فرامين سلاطين، و غيره از موجودي‌هاي باارزش اين كتابخانه هستند(آشنا، 40).

از قديمي‌ترين آثار خطي كه در اين كتابخانه نگهداري مي‌شود، يكي اسرارنامه (ش56، مجموعة حالت افندي) به خط خواجه بن عمر بن احمد شاه قونوي در 753ق. و  الهي‌نامه (ش3674، مجموعة فاتح) به خط نجم بن محمد در 729ق. و رباعيات خيام به خط عبدالرحمن بن محمد بن سراج‌الدين در 865ق. مي‌باشد(آشنا، 46؛ كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا) علاوه بر آن، در داخل اين كتابخانه، نمونه‌هايي از زيباترين آثار هنرهاي كلاسيك مانند ابرو، خط، مينياتور و تذهيب به همراه كتب به خط مؤلفين، نسخ منحصر بفرد، و كتب اهدا شده به سلاطين عثماني و غيره موجود است(بولتن فرهنگي، 43).

اين كتابخانه داراي دو تالار مطالعه است: تالار بزرگ به ظرفيت هفتاد نفر كه محققين نسخه‌هاي خطي از آن استفاده مي‌كنند. در اين تالار، فهارس كتب خطي كتابخانه‌هاي قديمي و برخي كتابخانه‌هاي آناطولي، انواع منابع اعم از كتابشناسي‌ها، فرهنگ‌ها، دايره‌المعارف‌ها، و مراجع مشابه به زبان‌هاي مختلف در دسترس است. تالار كوچك، به كساني اختصاص دارد كه بخواهند از دستگاه‌هاي ميكروفيلم‌خوان استفاده كنند؛ لذا برخي كتب نفيس فقط به صورت ميكروفيلم در اين تالار در اختيار محققين قرار مي‌گيرد(كاتبي، همانجا). همچنين از 1336ش./ 1957 كتابخانة ويژة كودكان نيز در محدودة كتابخانه، ايجاد شده است.

اين كتابخانه از چهار بخش عمده تشكيل شده است: الف) بخش طبقه‌بندي و فهرست‌نويسي؛ ب) بخش تهية ميكروفيلم كه در 1329ش./1950م. تأسيس شد؛ ج) بخش صحافي و ترميم ضايعات كتاب‌ها (پاتولوژي) كه در 1341ش./1962م. تأسيس شد؛ د) بخش تهية فهارس نسخ خطي تركيه در شعبة استانبول كه در سال 1979م. تأسيس شده است(كاتبي، همانجا؛ آشنا، همانجا؛ بولتن فرهنگي، 42).

علاوه بر اين‌ها، پنج كتابخانة موقوفة مهم وابسته به اين كتابخانه، زير نظر آن فعاليت دارند(كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا)، كه عبارتند از:

-كتابخانة عاطف افندی:

این كتابخانه در محلة وفا در استانبول در سال 1741م. از سوی مصطفی عاطف افندی احداث شد. وی كه از دولتمردان صاحب نام عصر عبدالحمید اول بود، دلبستگي زيادي به شعر و ادب داشت. كتابهای حاجی عمر افندی و خانوادة زكی پاك آلین نيز به اين كتابخانه اهدا شدند. آثار خطی موجود در این كتابخانه با 3228 نسخه آوازة جهاني دارد(آشنا، 39)؛ بعضی از اين آثار نادر و یا منحصر به فرد هستند و برخی دیگر به خط مؤلف بوده، یا توسط علمای مشهور استنساخ شده‌اند.

-كتابخانة حاجی سلیم آغا:

این كتابخانة تحقیقاتی در سال 1781م. در محلی كه حاجی سلیم آغا (امین ترسانه) در اُسْكُدار احداث كرده بود، تأسیس شد. هستة اصلی كتابخانه را مجموعة اهـدایی خود سلیم آغـا تشكیل می‌دهـد (1281 جلد). پس از استقرار جمهوریت و تصویب قانون توحید تدریسات، كتابخانه‌هاي كوچك در مساجد، تكایا و زوایای محلة اسكدار به این كتابخانه منتقل شد. آثار این كتابخانه از پنج مجموعه (مجموعة حاجی سلیم آغا، مجموعة عزیز محمود خدايی افندی، مجموعة نور بانو سلطان (والدة عتیق)، مجموعة كمانكش امیر خواجه، و مجموعة یعقوب آغا) تشكیل شده است كه روي هم رفته 2952 نسخة خطي هستند(آشنا، 39).

-كتابخانة كوپریلی:

اوّلين كتابخانه مستقل تركيه كه در سال 1661م. در محلة ديوان‌يولي توسط فاضل احمد پاشا، یكی از صدراعظم‌های مقتدر عثمانی، احداث شد و كتاب‌های سه تن از اعضای خانوادة كوپریلی (محمد پاشا، فاضل احمد پاشا و محمد عاصم بیگ) در آن گرد آمد (2775 نسخه).

-كتابخانة نور عثمانیه:

ساختمان این كتابخانه در سال 1749م. در صحن مسجد نور عثمانيه به دستور سلطان محمود اوّل آغاز شد و به جهت مرگ او از سوی برادرش در سال 1755م. به پایان رسید. آثار موجود در اين كتابخانه در سه بخش مي‌باشند: الف) خود نور عثمانیه شامل 4955 نسخه خطی قدیمی؛ ب) بایرام پاشا؛ ج) هدایا و آثار مطبوع. روي هم رفته تعداد نسخ خطي آن 5052 نسخه (آشنا، 40) كه از اين ميان 1117 نسخه به زبان فارسی است.

-كتابخانة راغب پاشا:

این كتابخانه در سال 1762م. در محلة لاله‌لي، از سوی راغب پاشا، صدراعظم دورة سلطان عثمان سوم و سلطان مصطفی سوم، احداث گردید. راغب پاشا علاوه بر این‌كه دولتمردی صاحب نام بود، در زمینه شعر و ادب نیز آوازه داشت. وی مدّتی برای انجام وظایفی دولتی به همدان رفت و سپس به عنوان نمایندة دولت در مذاكرات ایران- عثمانی شركت جست. وی پس از طی مدارج مختلف بر منصب صدارت تكیه زد و تا مرگ (1244ق.) در این مقام ماند(سبحاني، 171). آثار موجود در این كتابخانه را چهار منبع تشكیل می دهد: كتابهای راغب پاشا؛ كتابهای مدرسة مصلی؛ كتابهای مدرسة یحیی توفیق؛ كتابهای مدرسة نو.

علاوه بر مجموعه‌هاي عمدة موقوفة فوق، كتابخانة خسرو پاشا وابسته به وزارت فرهنگ كه در سال 1255ق./ 1839م. توسط خسرو پاشا، از دولتمردان عهد سلیم سوم، محمود دوم و عبدالحمید اوّل، تأسیس شده بود، نيز به دليل رطوبت بیش از حد آن، با كتابخانة سليمانيه ادغام شد(سبحاني، 170). آثار موجود در این كتابخانه از شش بخش تشكیل شده است: كتابهای خسرو پاشا؛ كتابهای مهرشاه سلطان؛ كتابهای اسم خان سلطان، كتابهای بشیر آغا، كتابهای حسن حسنی پاشا و كتابهای مسجد ایوب.

فهارس كتب خطي كتابخانة سليمانيه و مجموعه‌هاي وابسته، يا به صورت دفاتر جداگانه به صورت فهرستواره منتشر شده‌اند، يا بخشي از آن‌ها در ضمن «فهرست مشترك مخطوطات تركيه» فراهم آمده است(آشنا، 40).

-كتابخانة عمومي آدانا:

اين كتابخانه در سال 1923م. در شهر آداناي تركيه تأسيس شد. در بخش خطي اين كتابخانه 2592 نسخه نگهداري مي شود كه از آن ميان 2064 نسخه عربي، 436 نسخه تركي و 92 نسخه فارسي است. و بيشترين مخطوطات را اثار در حوزه هاي فقه، علوم قرآن، حديث، صرف و نحو عربي، ادبيات و تاريخ و تصوف تشكيل مي دهند.

گزارشي از نسخه‌هاي آن در فهرست مشترك دستنويسهاي موجود در تركيه به سال 1979م. منتشر شده است.[520](دربارة ديگر فهارس، نك: راپر، ج3، ص975)

-دانشگاه آنكارا، كتابخانة دانشكدة زبان و تاريخ-جغرافيا:

اين كتابخانه در سال 1936م. در دانشكدة زبان، تاريخ-جغرافياي دانشگاه آنكارا تأسيس شد و بخش خطي آن داراي 14811 نسخة خطي مي‌باشد كه از آن ميان 8084 نسخة عربي و 926 نسخة فارسي و 5801 نسخة تركي است. در مدت تشكيل و تجهيز اين كتابخانه مجموعه‌هاي از جمله مجموعة اسماعيل صائب، مظفر اوزك، مصطفي كُن و دانشكدة متفرّك بدان اضافه شده‌اند.

تا به حال فهرست مستقلي از اين كتابخانه ارائه نشده اما در فهارس مشترك كتابخانه‌هاي تركيه مي توان گزارشي از نسخه هاي اين كتابخانه را يافت.(نك: راپر، ج3، ص980-981)

-دانشگاه آنكارا، كتابخانة دانشكدة الهيات:

اين كتابخانه نيز وابسته به دانشگاه آنكاراست كه در سال 1949م. تأسيس شده است. در اين كتابخانه حدود 2000 نسخه عربي و فارسي و تركي نگهداري مي شود كه تعداد نسخه هاي عربي نسبت به ديگر نسخ زيادتر است و همچنين تركي نسبت به فارسي نيز بيشتر است.

در سال 2006م. فهرستي از نسخ اين كتابخانه با عنوان «Ankara Universitiesi Ilahiat Fakultesi Yazma Eserler Katalogu» به تركي استانبولي و به صورت ديجيتالي محدود منتشر شد و همان فهرست توسط آقايان حسين متقي و فتح الله ذوقي در سال 1389ش. در اوراق عتيق، ج1، ص355-579 در تهران، از سوي كتابخانه مجلس شوراي اسلامي منتشر شد كه در آن 276 نسخه معرفي شده است.

-كتابخانة ملي تركيه:

اين كتابخانه در سال 1946م. تأسيس شد و در بخش خطي آن 8813 نسخة خطي نگهداري مي شود و عمدتاً در موضوعات علوم قرآني و اسلامي، فقه، حديث، تفسير، تصوف، جغرافيا، ادبيات و تاريخ و غيره مي‌باشند.

فهرست اين كتابخانه در بين سالهاي 1987-1992م. منتشر شده و در آن توصيف كامل نسخه‌ها (عنوان نسخ، شمارة فهرست و كتابخانه، آغاز نسخه‌ها، تاريخ كتابت، زبان، خط، قطع، شمار سطرها و برگها، نوع كاغذ، انجام، جلد، نوع مركب، نام كاتب، اطلاعاتي در باب تاريخ، ورود دستنويسها به مجموعه، تاريخ تاليف، سرلوح و تذهيب، وضعيت حفظ نسخه، حواشي، توضيحات افزوده، قطع برگ و جداول، شمارة طبقه بندي و فهرست، شمارة ارجاعات) آمده است. [521]

-دانشگاه استانبول: كتابخانة تاريخ دندانپزشكي و پزشكي؛ و دانشكدة پزشكي جراح پاشا:

دانشگاه استانبول داراي كتابخانه‌اي بسيار غني در حدود 18600 نسخه دارد و مجموعة ابن الامين بولومو (2000 نسخه) به اين كتابخانه انتقال يافته است. چندين فهرست تا به حال دربارة موجودي اين كتابخانه منتشر شده كه عمدتاً در دو موضوع نسخ عربي و فارسي ارائه شده‌اند (نك: راپر، ج3، صص997-998).

همچنين دانشگاه استانبول دو كتابخانة تخصصي دارد كه يكي متعلق به دانشكدة پزشكي است با 73 نسخة پزشكي و عمدتاً تركي هستند، و ديگري متعلق به دانشكدة جراح پاشا است كه 675 نسخة عربي و فارسي و تركي در حوزة تاريخ پزشكي در آن نگهداري مي‌شود.

از جمله كتابهاي مهمي كه در كتابخانة اخير الذكر نگهداري مي شود مي توان به كتاب التسهيل في الطب (مورخ 977ق.) تأليف حاجي پاشا جلال الدين خضر بن علي آيديني به شمارة C-3362 اشاره كرد؛ همچنين نسخة كهني از يادگار في الطب (مورخ قرن9ق) از ابن شريف علي چلبي بن شريف الطبيب، ش155 به تركي؛ و مفردات مكلّف، (مورخ 764ق) از علي بن اسحاق، ش39، وجود دارد.

اين دو كتابخانه تخصصي و فقط شامل آثار پزشكي هستند و از اين حيث بسيار مهم و قابل توجه هستند.

فهرستي از موجودي اين كتابخانه‌ها در فهرست مشترك ششن، آق پينار و ايزجي در سال 1984م. ارائه شده است.

-كتابخانة آتاتورك استانبول:

اين كتابخانه در استانبول در سال 1929م. با عنوان كتابخانة عمومي شهرداري تاسيس شد. در اين كتابخانه سه مجموعة مهم نگهداري مي شود: مجموعة معلم جودت، مجموعة عثمان ارگين، مجموعة بلديه. اين مجموعه‌ها از نظر مطالعات تاريخ تركيه و زبان و ادبيات تركي مهم است و نسخ خطي منحصر بفردي در آن موجود هستند. عمده موضوعات آنها در زمينة مطالعات قرآني، علوم اسلامي، تاريخ، زبان و ادبيات، تصوف و تاريخ و هنر است.

آقاي توفيق سبحاني در فهرست نسخه‌هاي خطي فارسي كتابخانه‌هاي تركيه، نسخ خطي فارسي اين كتابخانه را گزارش نموده است.(صص29-35؛ و صص495-509): چاپ: تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1373ش.

همچنين چند فهرست به تركي استانبولي تا به از موجودي اين كتابخانه منتشر شده است.(نك: راپر، ج3، ص993-994)

-كتابخانة آثار دست‌نويس موزة آثار ترك و اسلام:

اين كتابخانه در سال 1914م. زير نظر وزارت فرهنگ تركيه به صورت عمومي تأسيس شد. تعداد دست‌نويس‌هاي اين كتابخانه در بخش خطي آن 16381 نسخه است كه از آن ميان 15858 نسخه عربي و 164 نسخه فارسي و 359 نسخه تركي است. موضوعات دستنويسها عمدتاً در باب علوم اسلامي، ادبيات، تذكره، جغرافيا و تاريخ است.(راپر، ج3، ص993-994)

غير از چند فهرست مينياتورهاي موجود در اين كتابخانه، و چند چند فهرست قرآني و مقالات ديگر، هنوز فهرست جامع و توصيفي‌يي دربارة نسخ خطي اين كتابخانه ارائه نشده است.

-كتابخانة دولتي بايزيد:

اين كتابخانه در سال 1884م. به صورت دولتي زير نظر وزارت فرهنگ تركيه تشكيل شد و در آن 11120 نسخة خطي (9107 عربي؛ 443 فارسي؛ 1569تركي) نگهداري مي شود. نسخ خطي اين مجموعه نفيس، مزين و مذهّب، و داراي جلدهاي نفيس هستند. همچنين داراي آثار منحصر بفردي در حوزة عوم اسلامي، تفسير، جغرافيا، زبان و ادبيات، تاريخ، فلسفه، نجوم، پزشكي و غيره مي‌باشد.

مجموعه‌هايي كه در اين كتابخانه جمع آمده، هم متنوع و هم از حيث اهميت جزو مهمترين مجموعه‌هاي قسطنطنية (استانبول) كهن بوده است؛ عناوين مجموعه‌هاي اين كتابخانه عبارتند از:

بزم عالم، حكيم اوغلو علي پاشا، ادريس پاشا، منستريلي ابراهيم حقي، نامق بيك، سرتيبا عمر افندي، ثابت بيك، طرابزونلو حسين افندي، حافظ داود پاشا، خليل شريف پاشا، حسن فهمي پاشا، اسماعيل فنّي ارطغرل، قره مصطفي پاشا، لطفي بيك، محمد ذهني افندي، محمد اشرف، منزوي عارف بيك، سليمان توفيق، ذوقي پاشا، توفيق پاشا، ترنووالي محمد، ذهني پاشا، ولي الدين افندي، جودت پاشا، خالد بيك، علي رضا افندي.(راپر، همان، ص999)

برخي از اين مجموعه‌ها مجزا فهرست شده اند. اما فهرستوارة نسخ فارسي آن در: فهرست نسخه هاي خطي فارسي كتابخانه‌هاي تركيه (22كتابخانه)، تأليف توفيق سبحاني در سال 1373ش. در تهران: مركز نشر دانشگاهي منتشر شده است.

غير از آن: كتبخانه عمومي دفتري، استانبول، 1300ق/1883م. در 389صفحه كه صرفاً نام كتب و مولفين و موضوع و تاريخ درگذشت و نوع خط و آرايه‌هاي مهم نسخ را در بر دارد و به صورت جدولي تنظيم شده و در آن حدود 4000 نسخه معرفي اجمالي شده است.

همچنين است دفتر كتبخانه ولي الدين، 1304ق/ 1887م.؛ و دفتر قره مصطفي پاشا كتبخانه لري، در سال 1893م.

اما متأسفانه تا به حال فهرست علمي و جامعي از موجودي اين كتابخانه به صورت مدون ترتيب نيافته، و به طبع آن كميت و كيفيت موجودي ميراث مكتوب تاريخ علم در آن هنوز بر ما مشخص نيست.

-كتابخانة كوپرولو:

اين كتابخانه نيز در استانبول واقع شده و در سال 1661م. تأسيس شده است و در آن 3847 نسخه نگهداري مي‌شود كه از آن ميان 3284 نسخه عربي و 424 نسخه تركي و 139 نسخه فارسي است. مجموعه‌هاي كوپرولو فاضل احمدپاشا، كوپرولوزاده حاجي حافظ احمد پاشا، و كوپرولوزاده محمد عاطم بيك، نسخه هاي خطي اين كتابخانه را تشكيل داده اند. دستنويسهاي اين كتابخانه نفيس و بسياري منحصر بفرد بوده و نسخ قرآني و علوم اسلامي مهمي در آن موجودند. عمده موضوعات آنها عبارتند از: قرآن، تفسير، علوم اسلامي، رياضيات، نجوم، پزشكي، فقه، حديث، تذكره، فلسفه، جغرافيا، زبان و ادبيات، و تاريخ.

كهنترين نسخة موجود در اين مجموعه، كتاب المقتضب از محمد بن يزيد المبرد، به خط خوشنويس معروف مهلهِل بن احمد شاگرد ابن مقله، به شمارة 1507-1508 است كه مورخ 347ق. است. همچنين نسخه‌اي از الجمهره في اللغه ابن دريد به شناره 1541 است كه مورخ 353ق. مي باشد. و نسخه‌اي از كتاب الصناعتين از ابوهلال عسكري كه مورخ 394ق. مي باشد و به شمارة 1335 است.

فهرست آن در سه جلد با عنوان: فهرس مخطوطات مكتبه كوپريلي، تأليف رمضان ششن، جواد ايزجي و جميل آق پينار با مقدمه اكمل الدين احسان اوغلو، در استانبول: مركز الابحاث للتاريخ والفنون و الثقافه الاسلاميه، به سال 1406ق./ 1986م. منتشر شده است.

از مجموع اين سه جلد: فهرست نسخ خطي فارسي كتابخانة كوپريلي و پاره اي از نسخ عربي، به كوشش سيد محمدتقي حسيني و مرواريد رفوگران استخراج و ترجمه شد و در قم: مجمع ذخائر اسلامي در سال 1389ش. منتشر گرديد.

-كتابخانة موزة توپقاپي سراي:

اين كتابخانه در سال 1925م. با عنوان كتابخانه موزه زير نظر وزارت فرهنگ تأسيس شد. موجودي نسخ خطي اين كتابخانه 13073 نسخه (9043عربي؛ 3090 تركي؛ 940 فارسي) مي باشد. حدود ده مجموعة مجزا كه به اين كتابخانه انتقال يافته‌اند، در آن نگهداري مي‌شوند: احمد سوم، بغداد كوشكو، امانت خزينسي، خزينه، كوغوسلر، مدينه، محمد پنجم، مهردار، روان كوشكو، مختلف.

بسياري از آثار ارزشمند مطلا و مذهّب و مزيّن، و داراي جلدهاي نفيس، با موضوعاتي چون هنر اسلامي، خوش نويسي، نقاشي، و تاريخ امپراطوري عثماني و غيره در اين كتابخانه موجود است. همچنين قرآنهاي نفيس، آثاري در حوزة جغرافيا، تذكره، تفسير، زبان و ادب، و غيره به غناي آن افزوده‌اند.

فهارس نسخ خطي اين كتابخانه علاوه بر چند فهرست متنوع و مقالات گوناگون، به سه دسته تقسيم مي‌شوند: فهرست نسخه‌هاي تركي (2جلد، 1961م.)، فارسي (1جلد: 1961م.)، و عربي (4جلد: 1962-1969)؛ تأليف: فهمي ادهم قراتاي،[522] كه در استانبول منتشر شده‌اند(دربارة ديگر فهارس اين كتابخانه، نك: راپر، ج3، ص1020-1022).

* * *

از ديگر كتابخانه‌هاي مهم تركيه كه داراي نسخ خطي هستند و هنوز فهرست توصيفي و علمي از آنها ارائه نشده مي‌توان به موارد زير نيز اشاره كرد:

-كتابخانة ملا مراد (استانبول): تأسيس 1775م.؛ تعداد نسخه ها: 2337 جلد.

-كتابخانة مجله ترجمان (استانبول): تأسيس 1975م.؛ تعداد نسخه ها: 694 جلد.

-كتابخانة ملت (استانبول): تأسيس 1916م.؛ تعداد نسخه ها: 8765 جلد.

-كتابخانه و آرشيو وقفي ابراهيم حقي قونيلي (استانبول): تأسيس 1979م.؛ تعداد نسخه ها: 714 جلد.

-كتابخانة عمومي اسكي شهر: تأسيس 1926م.؛ تعداد نسخه ها: 1111 جلد.

-كتابخانة عمومي اسكيليپ: تأسيس 1924م.؛ تعداد نسخه ها: 526 جلد.

-كتابخانة عمومي گديك احمدپاشا (در شهر افيون): تأسيس 1477م.؛ تعداد نسخه ها: 1452 جلد.

-كتابخانة عمومي شهر باليق اسير: تأسيس 1901م.؛ تعداد نسخه ها: 1537 جلد.

-كتابخانة عمومي خليل نوري بيك (در شهر بور): تأسيس 1932م.؛ تعداد نسخه ها: 502 جلد.

-كتابخانة عمومي شهر بوردور: تأسيس 1955م.؛ تعداد نسخه ها: 2312 جلد.

-كتابخانة آثار خطي و چاپ سنگي بورسه: تأسيس 1969م.؛ تعداد نسخه ها: 13875 جلد.

-كتابخانة نجيب پاشا (در شهر تيره): تأسيس 1826م.؛ تعداد نسخه ها: 1147 جلد.

-كتابخانة عمومي شهر چانقري: تأسيس 1925م.؛ تعداد نسخه ها: 1128 جلد.

-كتابخانة عمومي شهر چورُم: تأسيس 1956م.؛ تعداد نسخه ها: 3494 جلد.

-كتابخانة عمومي محمد پاشا دارنده (در شهر دارنده): تأسيس 1778م.؛ تعداد نسخه ها: 673 جلد.

-كتابخانة عمومي ديار بكر: تأسيس 1919م.؛ تعداد نسخه ها: 3001 جلد.

-كتابخانة عمومي محمد پاشا (در شهر سفرانبلو): تأسيس 1698م.؛ تعداد نسخه ها: حدود 1000 جلد.

-كتابخانة عمومي شهر طاوشانلي: تأسيس 1892م.؛ تعداد نسخه ها: 1265 جلد.

-كتابخانة موزة اختصاصي مولانا (در شهر قونيه): تأسيس 1855م.؛ تعداد نسخه ها: 2298 جلد.

-كتابخانة يوسف آغا (در شهر قونيه): تأسيس 1796م.؛ تعداد نسخه ها: 5142 جلد.

-كتابخانة موزة احمد راسخ عزت قويون اوغلو (در شهر قونيه): تأسيس 1974م.؛ تعداد نسخه ها: 4468 جلد.

-كتابخانة آثار قديمي راشد افندي (در شهر قيصريه): تأسيس 1796م.؛ تعداد نسخه ها: 1965 جلد.

-كتابخانة عمومي وحيد پاشا (در شهر كوتاهيه): تأسيس 1812م.؛ تعداد نسخه ها: 3086 جلد.

-كتابخانة عمومي شهر مغنيسا: تأسيس 1943م.؛ تعداد نسخه ها: 5144 جلد.

و چندين كتابخانة ديگر.(جهت توصيف اين كتابخانه ها، نك: راپر، ج3، صص975-1057) اما بسياري از اين كتابخانه‌ها هنوز فهرست علمي ندارند؛ با اين حال از وضعيت كمي و كيفي نسخ تاريخ علم در بسياري از آنها هنوز يك گزارش دقيقي ارائه نشده است تا بتوان با استناد بر آن به يك نتيجه گيري علمي و دقيق دست يافت.

فهرست مشترك و تخصصي علوم در تركيه:

-فهرست مشترك دستنويسهاي موجود در تركيه:

با عنوان:

– Turkiye yazmalar toplu katalogu the union catalogue of manuscripts in Turkey, Ankara, T. C. Kuultur Bakanligi, kutuphaneler Genel Mudurlugu, 16 vol. 1979-1993.

اين فهرست در حال تدوين است و تا سال 1993م. تعداد 16 مجلد آن منتشر شده است. مجموعة فهارس توصيفي به زبان تركي استانبولي است مشهور به طرح توياتوك، بر حسب موضوعي رده بندي شده است. در اين مجلدات 16گانه فقط به كتابخانه‌هاي آدانا، آديامان، آماسيه، آنكارا، آنتاليا، گيرسون، استانبول، اوردو، و ريزه پرداخته شده است.

-فهرست نسخ خطي پزشكي در كتابخانه‌هاي تركيه:

فهرس مخطوطات الطب الاسلامي باللغه العربيه و التركيه و الفارسيه في مكتبات التركيه، با عنوان:

Catalogue of Islamic medical manuscripts (in Arabic, Turkish and Persian) in the libraries of Turkey. By Ramazan Sesen, Cemil Akpinar and Cevad Izgi. Edited by Ekmaleddin Ihsanoglu. Istanbul: OIC Research Centre for Islamic History, Art and Culture, 1984 / 1404.

كه در حدود 550 صفحه منشر شده است. در اين فهرست توصيف كامل 449 نسخه و نيز نماية مولفان و غيره آمده است. اما با توجه به اين كه هنوز بسياري از كتابخانه هاي تركيه فهرست نشده، اين فهرست نيز نمي تواند ملاك براي نتيجه گيري درباره كل موجودي نسخ پزشكي در تركيه قرار گيرد. اما به عنوان اولين قدم بسيار اثر ارزشمند و الگوي عالي به شمار مي رود.

كتابخانه‌هاي مصر:

دارالكتب المصريه

از جمله مهمترين و غني‌ترين كتابخانه‌هاى جهان محسوب مي‌شود كه همواره مرجع بسيارى از محقّقين جهان، و گنجينة نفيس كتب خطى و آثار چاپي كم‌نظير در موضوعات مختلف است كه امروزه تعداد كتب آن بيش از دوازده ميليون نسخه است؛ و به عنوان حافظة تاريخي و ميراث فرهنگي مردم مصر قلمداد مي‌شود و حاوي بي‌نظيرترين متون خطى و حتي كتيبه‌هاى باارزش تاريخي و فرهنگي از قرون متوالى مصر و جهان مي‌باشد. اين كتابخانه نمونة بارز يك كتابخانة عمومي (المكتبة العامة) جامع مي‌باشد كه در آن تمامي امكانات يك كتابخانه موجود است(بعلبكي، 1142-1143).

تأسيس اين كتابخانه توسط وزير معارف وقت مصر، علي پاشا مبارك، (الموسوعة، 772) در سي‌ام ماه نيسان (مارس) 1870م. در يكي از قصرهاي اسماعيل خديو مصر– مصطفي فاضل‌پاشا- واقع در «درب‌الجماميز» صورت گرفت(جواهري، 116) و بلافاصله تمامي كتب موجود در مساجد و كتابخانه‌هاي ارگان‌هاي فرهنگي ديگر و خزاين ادارة اوقاف، به همراه نقشه‌هاى عربى و شرقى و آثار انگليسى، بالاخص كتب موقوفة انجمن مصرى در سال 1872م. و غيره در اين كتابخانه جمع آمد(الموسوعة، 772). چهار سال بعد، در سال 1876م. كتابخانة شخصي مصطفى فاضل‌پاشا، كه بالغ بر 3500 جلد كتاب بي‌نظير خطى بود، تماماً وقف كتابخانه گرديد و رفته‌رفته موجودي كتابخانه، اعم از خطي و چاپي، رو به افزايش گذاشت. تا اين‌كه قسم اعظم كتابخانه در 1889م. به بخش ديگري از قصر منتقل شد(جواهري، 116). در سال 1904م. به پنجاه و چهار هزار نسخة چاپي رسيد و بلافاصله پس از افزوده شدن كتابخانه‌هاى كوچك پراكندة ديگر بالغ بر نود هزار جلد كتاب به زبان‌هاي مختلف دنيا شد(آينة پژوهش، ص78-79).

از جمله مجموعه‌هاي خطي مهم اهدايي به اين كتابخانه مي‌توان به موارد زير اشاره كرد: مكتبة الامير ابراهيم حليم (641نسخه)؛ مكتبة خليل آغا (686نسخه)؛ مكتبة الامام الشيخ محمد عبده (108 نسخه)؛ مكتبة احمد طلعت بك (د. 1927م.) (9549نسخه)؛ مكتبة قونة محمدعلي پاشا در شهر قونة (2440نسخه)؛ المكتبة التيمورية تيمورپاشا (8673نسخه)؛ المكتبة الزكية احمد زكي پاشا (1482نسخه).(جواهري، 117) و مجموعه‌هاي ديگري از عمر طوسون، كمال‌الدين حسين، يوسف كمال و غيره بدان افزوده شد(الموسوعة، 772).

در اثناي اين مجموعة عظيم، آثار گرانقدري چون مصحف‌هاى خطى بر روي پوست و نيز كتاب‌هاي مختلف در زمينة زبانشناسى، قانون، تاريخ عرب، علوم فقه و شريعت اسلامى، كه اغلب توسط فرانسوي‌ها و انگليسي‌ها و ايتاليايي‌ها از اقصي نقاط دنيا آورده شده بودند، موجود مي‌باشند. در بخش مخطوطات بيش از پنجاه و دو هزار نسخة خطي نگهداري مي‌شود و كتيبه‌هايى كه مربوط به 86 و 90 و 91ق. مي‌شوند. در اين كتابخانه از نسخه‌هاي خطي موجود ميكروفيلم تهيه شده و در اختيار محققين قرار داده مى‌شود(نك: فؤاد سيد، 185-190؛ محمدعمر، «ج»). از نفايس مخطوطات موجود در اين كتابخانه مي‌توان به دست‌نوشت‌هاي امام محمد غزالي، نسخة مصوّر البطرة ابن‌الاحنف از 560ق. و الاغانى ابوالفرج اصفهانى؛ نسخه‌هاي نفيسي از بوستان سعدى، شاهنامة فردوسي، مثنوي معنوي مولوي و غيره اشاره كرد(دربارة نوادر مخطوطات، نك: فؤاد سيد، ص29-44؛ الموسوعة، 772).

چند سال پس از تأسيس، با توجه به نامساعد بودن مكان كتابخانه و افزايش حجم موجودي آن، تصميم بر گسترش فضا و تغيير محل آن گرفته شد(جواهري، ص116). ساختمان كتابخانة ملى واقع در «باب الخلق» -ميدان احمد ماهر- (الموسوعة، 772) در قصر محمد ثاقب پاشا، وزير كار مصر در دورة محمدعلى بود كه دولت اين ساختمان را خريدارى و به محل محكمة استيناف تبديل كرد و در 1900م. محكمه به مكان ديگري منتقل شد و قصر كلاً تخريب گرديد و ساختمان دارالكتب مصرى در محل آن به سبك عربى و اسلامى احداث و در 1902م. كتابخانه افتتاح شد.

در 1911م. تغيير و تعديلاتي در قوانين اداري كتابخانه اعمال شد كه به موجب آن تابع ادارة معارف عمومي گرديد و هفت نفر هيئت مديره براي ادارة امور آن در نظر گرفته شد و بخش‌هاي مختلفي جهت سرويس‌دهي به كودكان و دانش‌آموزان و زنان و غيره و شروطي براي مراجعين از لحاظ سنّي در قوانين كتابخانه تعريف شد(جواهري، 116).

سپس در پايان دهه پنجاه ميلادى طى صدور حكمى از سوى دولت، تأسيس ساختمان جديدى براى دارالكتب در منطقه رملة بولاق در ساحل رود نيل در مساحتى قريب به پانزده هزار متر مربع صادر شد كه مجموعه‌اى از كارشناسان و مهندسان مشهور جهان و مصرى بر ساخت آن نظارت داشتند كه مصادف با سالگرد انقلاب در 1961م. كار احداث آغاز گرديد (همان) و پس از اتمام در 1969م. تمامي محتواي آن به ساختمان جديد منتقل شد.

در سال 1971 طى حكمى، اين كتابخانه به هيأت عمومى كتاب ضميمه شد. از اين رو ساختمان دارالكتب را مشتركاً با هيأت عمومى تقسيم كردند و ساختمان قديمى كتابخانه در باب‌الخلق به عنوان كتابخانة مركزى و عمومى شهر قاهره در نظر گرفته شد(نك: فؤاد سيد، 325-331؛ جواهري، 117).

در خلال سال‌هاى اخير دكتر سمير سرحان، رئيس شوراى عمومى كتاب، تلاش‌ها و مساعى فراوانى در زمينه نشر و بسط كتاب و گسترش كتابخانه‌ها نمودند و دكتر امين عبدالمجيد، كه برندة جايزة ايرانى موقوفات دكتر محمود افشار در زمينة نشر و بسط زبان فارسى در خارج بودند، از جمله كاركنان آن محسوب مي‌شوند.

دارالكتب علاوه بر آن‌كه يك كتابخانة عظيم به شمار مي‌رود، از همان آغاز از امكانات چاپخانه نيز بهره‌مند بود. نخستين كتاب چاپ دارالكتب به نام صبح‌الاعشى قلقشندى، در 1911م. منتشر شد. در 1914م. سرپرستي بخش نشر به برناردو موريتيز سپرده شد(جواهري، همانجا).

اما دارالكتب، يك كتابخانة عادى يا مركز نشر صرف نيست؛ بلكه به عنوان يك مركز پژوهشي از بخش‌هايي چون مركز تحقيق التراث، مركز تاريخ معاصر مصر، مركز توسعة كتاب، بخش مرمّت و غيره تشكيل شده (فؤاد سيد، 95-96) و عمده كار اين بخش نشر آثار مهم دورة اسلامي به صورت منقّح و مصحَّح است و تاكنون اغلب آثار مهم از جمله الاغانى ابوالفرج اصفهانى، صبح الاعشى قلقشندى، نهاية الادب نويرى و تفسير قرطبى و ديوان مهيار ديلمى و ده‌ها اثر ديگر را تصحيح و منتشر نموده‌اند(نك: همان، 91-94). همچنين مجلة نقدي در اين كتابخانه راه‌اندازي شده است(همان، 209).

حتي كارمندان اين كتابخانه افراد عادي نبودند و عمدتاً از ميان فضلا و ادباى برجستة مصر انتخاب مي‌شدند و رؤساى آن به ترتيب زماني عبارت بودند از: احمد لطفى السيد(اولين رئيس مصري كتابخانه در1914م.)، عبدالحميد ابوهيف، منصور فهمى، حافظ ابراهيم، احمد نسيم، احمد رامى، توفيق الحكيم، و امين الخولي(جواهري، همانجا)، صلاح‌الدين محمدالحنفي، عبدالمنعم محمد عمر، احمد عابدين و چندتن ديگر؛ همچنين پنج تن از متوليان خارجي كه در بدو تأسيس مدّتي متولي اين كتابخانه بودند: شتيرن، شبيتا، فولوز، مورتز، و شاده مي‌باشند(الموسوعة، 772).

يكي از بخش‌هاي مهم دارالكتب مخزني كه به نام «عثمان» مشهور است؛ از جمله آثار ارزنده‌اي كه در آن نگهداري مي‌شود، قرآن عثمان به خط كوفي كهن بي‌نقطه است و كتابت آن بر روى پوست آهو 77ق. مي‌باشد؛ همچنين قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع)، قرآن‌هاي اهدايى سلاطين مختلف از هند و عثماني و غيره.

از بخش‌هاي ديگر كتابخانه، سالن مطالعه است كه بخش فهارس و منابع كتابشناسي در اين قسمت قرار گرفته است كه مشتمل بر فهرست مؤلفين، عناوين و موضوعات كتب موجود در كتابخانه است. همچنين آرشيو مطبوعات ادوارى مصر در اين بخش نگهداري مي‌شود كه كهن‌ترين روزنامة عربى موجود موسوم به نام الوقائع‌المصرية از سال 1847م. مي‌باشد. علاوه بر آن، در اين بخش نمايه‌اي از تمامي مطبوعات مصر بر حسب تاريخ نشر تدوين شده و به چاپ رسيده است(آينة پژوهش، ص79).

از بخش‌هاي ديگر كتابخانه، سالن هنر و موسيقي است كه مشتمل بر كتب مربوط به هنر و نمايشگاه دايمى از آثار هنري است و در بخش موسيقى قديمي‌ترين صفحه‌هاى موسيقي مصر و كلاسيك جهان از جمله آثار بتهون و باخ و چايكوفسكى و فاكنر و نيز از هنرمندان برجستة مصرى، چون سيد درويش و عبده الحامولى و غيره وجود دارد(همان).

غير از ساختمان مركزي، دارالكتب داراى بيست و شش كتابخانة عمومى و فرعى در سراسر قاهره است كه تحت نظارت مديريت آن مي‌باشند و سه كتابخانة آمريكايى با هشت هزار نسخه كتاب از جملة آن‌هاست (جهت اطلاع بيشتر، نك: آينة پژوهش، صص78-80؛ جواهري،117).

تا امروز فهرست مخطوطات دارالكتب به اشكال مختلف منتشر شده و غالباً به صورت موضوعي: مصاحف، علوم ديني، نحو، ادب، تاريخ، جغرافي، هيئت، رياضي، طب، صيدله، دانش‌هاي عام، مرقعات و غيره ترتيب يافته‌اند(نك: من نوادر مخطوطات…) و مخطوطات معرفي شده در آن‌ها عمدتاً به زبان عربي و فارسي و تركي و هندي است(عابدين، «ط»).

از جمله فهرست مختلفي كه بر موجودي كتب خطي كتابخانه تهيه شده، مي‌توان به: فهرست مخطوطات عربي مصطلح حديث و رجال در 1956م. يك مجلد كه معرفي نسخ مزبور تا 1935م. را شامل مي‌شود (محمدعمر، ج1، «ب»)؛ فهرست مخطوطات عربي از 1936 تا 1955م. تأليف فؤاد سيد، امين مخطوطات در كتابخانه، در 1961-1963م. در سه مجلد، و غيره اشاره كرد. همچنين فهرست مخطوطات فارسي در دو جلد كه جلد نخست در 1888م. و دوم در 1939م. تأليف و منتشر شده بود، در 1966م. با عنوان فهرس المخطوطات الفارسية كه معرفي نسخ فارسي موجود در كتابخانه تا 1963م. را شامل مي‌شد، زير نظر نصرالله مبشرالطرازي، رئيس بخش فهارس شرقيه در دارالكتب، به صورت الفبايي تنظيم و تكميل و بازچاپ گرديد(محمدالحنفي، «ب»).

از دو جلد فهرست نسخ فارسي نصرالله مبشرالطرازي، در 1968م. فهرست توصيفي مخطوطات فارسي مصوّر و مينياتوردار استخراج و با مقدمة ثروت عكاشه منتشر شد(عابدين، «ط»).

روسيه:

-كتابخانة موسسة مطالعات شرقي سن پترزبورگ:

اين كتابخانه در سال 1818م. تأسيس شد. تعداد نسخه‌هاي خطي آن 9874 نسخه است كه از آن ميان 5184 نسخه عربي، 3058 نسخه فارسي، 14 نسخه كردي، 14 نسخه مالايي، 28 نسخه پشتويي، 1500 نسخه تركي، و 3 نسخه اردو مي‌باشد.

موجودي موزة آسيايي در فرهنگستان سلطنتي علوم سابق، كه مجموعة مهمي از دست‌نويسهاي اسلامي منابع شخصي قرن 19م. را در بر داشت، بدين مجموعه افزوده شده و در واقع اين مجموعه همة جنبه‌هاي فرهنگ مكتوب تمدن اسلامي را در بر دارد. از آثار نفيس آن 82 نسخه از مينياتورهاي نفيس مي‌باشد كه در مجموع 2266 مجلس را در بر دارد.

چندين فهرست تا به حال به زبان روسي از اين مجموعه منتشر شده و تقريباً تمامي موجودي آن فهرست شده است.(نك: راپر، ج3، صص1189-1196).

از ديگر كتابخانه‌هاي مهم روسيه كه داراي نسخ خطي اسلامي هستند:

-كتابخانة ملي روسيه در سن پترزبورگ، تأسيس 1795م.، 2719 نسخه.

– دانشگاه سن پترزبورگ، تأسيس 1855م.، 1470نسخه.

-دانشگاه قازان، تأسيس 1804م.، 6985 نسخه.

-موسسة زبان، ادبيات و تاريخ در شهر قازان، 4100 نسخه.

-موسسة تاريخ، زبان و ادبيات در شهر ماخاچكالا، 2678 نسخه.

-دانشگاه داغستان در شهر ماخاچكالا، 1500 نسخه.

-كتابخانة دولتي روسيه در مسكو، تأسيس 1862م.، حدود 400 نسخه.

و چندين كتابخانة ديگر روسيه.(براي توصيف اين مجموعه‌ها و فهارس منتشرة آن، نك: راپر، همان، ص1181-1203).

البته فقط فهارس عمومي اين كتابخانه ها اغلب منتشر شده، و فهارس موجودي ميراث مكتوب علوم و فنون در آنها به چشم نمي‌خورد.

ازبكستان:

-كتابخانة موسسة شرق‌شناسي ابوريحان بيروني، تاشكند:

اين كتابخانه در سال 1950م. با عنوان مؤسسة مطالعة دست‌نويس هاي شرقي تأسيس شد و از سال 1943م. با عنوان فوق تغيير نام داد. اين موسسه وابسته به بخشي از فرهنگستان علوم ازبكستان است. تعداد نسخه‌هاي موجود در اين كتابخانه 18594 نسخه است كه از آن ميان 9600 نسخه عربي، حدود 6000 نسخه فارسي، حدود 3000 نسخه تركي، 2نسخه پشتو و 3 نسخه به اردو مي‌باشد.

اولين مجموعة اين كتابخانه را نسخ خطي كتابخانة عمومي قديم تركستان (تأسيس 1870م.) تشكيل مي‌دهد كه شامل مجموعه‌هاي شخصي محمدعلي خليفه سابيروف، ژنرال جوره بك، قاضي محيي‌الدين، ن. الف. پتروفسكي، و. ل. وياتكين، الف. فطرت، شريف جان مخدوم ضياء، ج. م. سمونوف، و ديگران مي‌باشد. همچنين بسياري از مجموعه‌هاي شخصي و دولتي از بخارا، سمرقند، و غيره به اين كتابخانه منتقل شد.

تا به حال بيش از 22 جلد از فهارس اين كتابخانه منتشر شده است[523]. غير از آن چندين جلد فهرست و بسياري مقاله در نقاط مختلف جهان دربارة موجودي اين كتابخانه گزارش و منتشر شده است؛ ذيلاً به برخي اشاره مي‌شود:

-دست‌نويس‌هاي رياضي و نجوم در موسسة شرقي فرهنگستان علوم ازبكستان، در سال 1972م. در تاشكند منتشر شد. [524]

– «خزانه المخطوطات القديمه في معهد الاستشراق الطابعه لآكاديميه العلوم في جمهوريه اوزبكستان السوفيتيه»، تأليف قوام الدين مونيروف، ترجمة مجيد بكتاش، المورد، ش3 (يك)، 1974م. ص209-216.

-«مخطوطات انتقتها بعثه معهد المخطوطات الي الاتحاد السوفيتي: معهد الدراسات الشرقيه في طشقند بأوزبكستان»، مجلة معهد المخطوطات العربيه، ش23 (2)، 1977م.، ص138-139.

-«كتابخانه يا گنجينة بنياد خاورشناسي فرهنگستان علوم ابوريحان بيروني در تاشكند»، از محمدتقي دانش پژوه، در: نسخه‌هاي خطي، دفتر 9، 1358ش. ص125-192.

-«نسخه‌هاي خطي فارسي موجود در فرهنگستان علوم جمهوري ازبكستان»، از: آ. آ. سيمونوف، ترجمة عارف رمضان، در: ميراث اسلامي ايران، دفتر 1، 1373ش. ص541-560.

-مجموعة نسخه هاي خطي فارسي فرهنگستان علوم جمهوري ازبكستان، مجلدات 1-6، زير نظر آ. آ. سيمونوف، ترجمة عارف رمضان، تهران: سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1375ش.

-فهرست نسخ خطي فارسي گنجينة انستيتوي شرق شناسي ابوريحان بيروني – تاشكند، (بخش اول از جلد اول: تاريخ)، زير نظر سيد علي موجاني و شاه نياز موسايف، تهران، وزارت امور خارجه، موسسة چاپ و انتشار، 1376ش.

-فهرست نسخ خطي فارسي گنجينة انستيتوي شرق شناسي ابوريحان بيروني – تاشكند، (بخش اول از جلد دوم: تصوف)، زير نظر سيد علي موجاني، عصام الدين ارون بايف، علي بهراميان، شاه نياز موسايف، قم: كتابخانة آيت الله مرعشي، و تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، 1381ش.

-فهرست نسخ خطي فارسي انستيتوي شرق شناسي ابوريحان بيروني فرهنگستان علوم ازبكستان، جلد1، زير نظر سيد علي موجاني، عصام الدين ارون بايف، علي بهراميان، شاه نياز موسايف، قم: كتابخانة آيت الله مرعشي، و تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، 1378ش.

-فهرست نامگوي نسخ خطي مخزن حميد سليمان انستيتو شرق شناسي ابوريحان بيروني، به كوشش سيد علي موجاني، قم: كتابخانة آيت الله مرعشي، و تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه، 1377ش.

-فهرست نسخ خطي فارسي گنجينة انستيتوي شرق شناسي ابوريحان بيروني، (جلد دوم)، به كوشش فريد قاسملو، زير نظر عصام الدين ارون بايف و شاه نياز موسايف، تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، 1385ش.

-فهرست نسخ خطي فارسي گنجينة انستيتوي شرق شناسي ابوريحان بيروني، (جلد سوم)، به كوشش فريد قاسملو، تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي وزارت امور خارجه، 1387ش.

افغانستان:

-كتابخانة آرشيو ملي افغانستان، كابل:

اين كتابخانه در سال 1979م. به صورت دولتي – عمومي تأسيس شد. در اين كتابخانه بيش از 12000 نسخة خطي نگهداري مي شود كه از آن ميان 8000 نسخه فارسي و مابقي عربي و پشتو و تركي و اردو است.

متأسفانه با توجه به وضعيت نابسامان اجتماعي و سياسي در اين كشور، نه شرايط نگهداري كتابها مناسب است و نه تا به حال فهرست علمي و جامعي از موجودي آن ارائه شده است. حتي موجودي دقيق كتابخانه نيز بر ما مشخص نيست.

اما چند سال پيش چندين فهرستن ناقص ارائه شده كه به قرار زير است:

-فهرست نسخ خطي آرشيف ملي افغانستان، تأليف محمد اعظم افضلي، كابل: كميتة فرهنگي دولتي، 1363ش. / 1985م. در 3جلد.

-فهرست نسخ خطي پشتو آرشيف ملي افغانستان، تأليف عبدالقادر مشتري نجرابي، كابل: كميتة فرهنگي دولتي، 1365ش./1986م.

-فهرست قرآنهاي شريف خطي آرشيف ملي افغانستان، تأليف عبدالقادر مشتري نجرابي، كابل: كميتة فرهنگي دولتي، 1366ش./1987م.

-كتابخانة آكادمي علوم افغانستان، كابل:

اين كتابخانه در سال 1979م. تأسيس شده و در آن بيش از 2000 نسخه موجود است؛ ولي تا به حال فهرستي علمي از موجودي، تعداد و كيفيت آن ارائه نشده و همچنان كيفيت و كميت دقيق آن بر ما روشن نيست.

-كتابخانة پوهنتون كابل:

اين كتابخانه در سال 1964م. تأسيس شده و در آن بيش از 1000 نسخه موجود است؛ ولي همچون مجموعة پيشين تا به حال فهرستي علمي از موجودي، تعداد و كيفيت آن ارائه نشده است.

برخي از كتابخانه‌هاي ديگر كشورهاي عربي:

تونس:

-دارالكتب الوطنيه در شهر تونس:

در اين كتابخانه در حدود 25000 نسخة خطي نگهداري مي‌شود. مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي ملي تونس اكنون در سربازخانه‌اي كه حمّوده پاشا در اوايل سدة 18م. نزديك مسجد زيتونه ساخت، قرار دارد. فرانسويان اين ساختمان را در سال 1920م. براي كتابخانة فرانسوي ساختند كه سپس به كتابخانة عمومي تبديل شد و پس از استقلال به كتابخانه ملي بدل گرديد. اين مجموعه از نظر كيفيت و تنوع موضوعات پس از مجموعه‌هاي كتابخانة ملي مصر و پادشاهي مراكش يكي از بزرگترين مجموعه‌هاي جهان عرب است. در اين مجموعه آثار ناياب بسيار است.

بسياري از مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي متفرقه قديمي بنابر فرماني كه در سپتامبر 1967م. از سوي رياست جمهوري اعلام شد به اين كتابخانه منتقل شد.

مجموعه‌هايي كه تعداد نسخ خطي آن هنوز به دقت مشخص نشده، مركب از مجموعه‌هاي زير است:

1-مجموعة العَبدَليه (الصادقيه): اين مجموعه به نام شاهزاده عبدالله محمد بن الحسين بن مسعود بن عثمان الحفصي (899-932هـ.ق.) ناميده شده، كه در قسمت شرقي زيتونيه كه رو به بازار بود، كتابخانه‌اي ساخت. اين كتابخانه در حملات اسپانيا در 980ق. نابود شد. خيرالدين پاشا در عهد مارشال صادق بيك به بازسازي آن پرداخت و مجموعه خود را كه شامل آثار علماي آل بيرم و در حدود 1000 نسخه بود به اين كتابخانه اهدا نمود. صادق بيك در سال 1292ق./ 1876م. اعلاني صادر كرد كه طي آن اجازه داده شد تا نسخه‌ها بدون جا به جايي مطالعه و استنساخ شود؛ به همين دليل اين مجموعه، مجموعة صادقيه نيز ناميده مي‌شود. رفته رفته مجموعه‌هاي ديگري نيز بدان افزوده شد؛ از جمله الامير الحسيني علي بيك سوم 3000 نسخه در سال 1300ق. و پسرش محمد الهادي 822 نسخه در 1320ق. بدان افزوده شد. تعداد نسخ خطي در اين مجموعه 5180 نسخه است. و از سال 1967م. جزو كتابخانه ملي شده است.(راپر، ج3، ص1079)

2-مجموعة احمديه: اين كتابخانه را مارشال احمد پاشا بيك در 1256ق. / 1840م. تأسيس كرد و ابتدا نسخه‌ها را در مسجد الزيتونه قرار داد. سپس شاهزاده علي پاشا ابن محمد (1153-1169ق.) بقاياي كتابخانه پاشا را از بارودي استانبول به اين مجموعه انتقال داد. همچنين مجموعه‌هاي وزيرِ حسين خواجه و شيخ ابراهيم الرياحي (د. 1266ق) وزيرِ مصطفي خزندار و مجموعة مورّخي به نام احمد بن ابي الضياف نيز بدان افزوده شد.(همانجا)

3-مجموعة علي بن سالم النوري: وي در ايام تحصيل در مصر مجموعه‌اي را فراهم آورد و به شهر صفاقس در تونس آورد و پس از وفاتش در اختيار فرزندانش بود تا اين كه پس از 1967م. مجموعة او در اختيار كتابخانه ملي قرار گرفت. تعداد نسخ خطي اين مجموعه 1362 نسخه است.

4-مجموعة العطارين: اين مجموعه قبلاً در بازار عطاران بود و به همين دليل به اين نام ناميده شده است. از دهة 1920م. اين مجموعه توسعه يافت و در ساية مديريت باكفايت آن توسط عثمان الكَعّاك در طول 5 سال از تعداد حدود 300 نسخه به چند هزار رسيد. رفته رفته مجموعه‌هايي نيز بدان افزوده شد، از جمله: مجموعه‌هاي شيخ احمد الجُريدي، محمد بلخوجه، محمد القروي و غيره. امروزه تعداد نسخه‌هاي اين مجموعه در حدود 5000 نسخه است. از آن ميان دست كم 80 نسخه فرانسوي و ايتاليايي نيز يافت مي شود.

5-مجموعة حسن حُسني عبدالوهاب (1884-1968م.): وي وزير حكومت وقت و مورّخي بود كه نسخ خود را به مسجد زيتونيه و سپس در سال 1969م. به كتابخانه ملي اهدا نمود. تعدا نسخ اين مجموعه 1297 نسخه است.

6-مجموعة خلدونيه: انجمن فرهنگي و آموزشي خلدونيه در سال 1896م. نزديك مسجد زيتونيه تأسيس شد. در سال 1910م. كتابخانة اين انجمن نيز تأسيس شد كه در آن 158 نسخه وجود دارد. همچنين از سال 1967م. به كتابخانه ملي اهدا شد.

7-مجموعة محمد بلخوجه: وي وزير حكومت و مورّخ بود. مجموعه وي شامل 94 نسخه و بخشي متون چاپي ناياب و كم ياب است كه به كتابخانه ملي منتقل شد.

8-مجموعة مصطفي ابن علي رضوان السوسي: وي يكي از رجال حكومتي تونس بود و به نجوم علاقة وافري داشت. مجموعة او شامل 680 نسخه خطي كه از آن جمله نسخه نفيس المجسطي بطلميوس القوذي (شمارة 7116 رضوان) است كه اسحاق بن حنين آن را از يوناني به عربي ترجمه و ثابت بن قره آن را تصحيح كرده بود، مورخ 478ق. در اين مجموعه موجود است. همين نسخه توسط ابوالقاسم المنجم با نسخه اصل مقابله شده است.(نك: همان، ص1079-1081) اين مجموعه از حيث آثار نجومي بسيار مهم و حائز اهميت است.

از جمله فهارس منتشره از نسخ خطي اين مجموعه‌ها، غير از چند فهرست مجزا براي بعضي از اين مجموعه‌ها، چند فهرست براي كتابخانه ملي تونس تهيه و منتشر شده است:

-فهرس المخطوطات، تونس، دارالكتب القوميه، 6جلد، 1976-1985م.  كه به صورت سياهه‌اي از اسامي و ديگر مشخصات نسخه‌ها به صورت فهرستواره در هر مجلد 1000 نسخه معرفي شده است.

-«المخطوطات التي صوّرها المعهد من دارالكتب الوطنيه بتونس»، در: مجله معهد المخطوطات العربيه، ش27، 1403ق./ 1983م.، ص265-326.

-فهرس مخطوطات المكتبه الاحمديه بتونس (خزانه جامع الزيتونه)، عبدالحفيظ منصور، بيروت، انتشارات الفتح، ج1، 1969م.

-الفهرس العام للمخطوطات في دارالكتب الوطنيه بتونس، القسم الاول: رصيد مكتبه حسن حسني عبدالوهاب، اثر عبدالحفيظ منصور، تونس، بوسلامه، 1975م. كه در آن توصيف 1297 نسخه آمده است.

-«من مخطوطات البيطره و البيزره بدار الكتب الوطنيه (تونس)»، اثر عبدالحفيظ منصور، در: مجلخ معهد المخطوطات العربيه، ش 33 (يك)، 1989م.، ص7-38. كه به عنوان فهرستي در حوزه تاريخ علم مي‌توان به شمار آورد.

-فهرس مخطوطات الطب و الصيدله و البيطره و البيزره في دارالكتب الوطنيه بتونس، اثر عبدالحفيظ منصور، قاهره، معهد المخطوطات العربيه، 2000م.، در 2جلد كه فهرستي ديگر در حوزة تاريخ علم از موجودي ميراث مكتوب اين كتابخانه است.

و چندين فهرست و مقاله ديگر كه دربارة موجودي نسخ خطي اين كتابخانه تدوين شده، اما در حوزة تاريخ علم غير از دو فهرست فوق الذكر، چيز ديگري به نظر نرسيد.

الجزاير:

-كتابخانة ملي الجزاير، شهر الجزيره:

اين كتابخانه در سال 1251ق./ 1835م. تأسيس شد. تعداد نسخ خطي در اين كتابخانه 3576 نسخه (عربي، فارسي، تركي، بربر) است.

چندين مجموعه از جمله مجموعه‌هاي امير عبدالقادر (21 نسخه)،‌ابن رحّال (36 نسخه)، ابن حمّوده (219 نسخه)، حسن بوحِبال، علي ابن الحاج موسي، ادموند فانيان، و پي‌ير بلار (344نسخه) در اين كتابخانه ادغام شده‌اند. همچنين در سال 1993م. مجموعه محمد بن خليفه به آن منتقل شد. علاوه بر آن حدود 600 نسخة عكسي به صورت ميكروفيلم و ميكروفيش در آن نگهداري مي‌شوند. تقريباً در تمام زمينه‌هاي علوم اسلامي در آن آثاري يافت مي شود.

چند فهرست تا حال از اين كتابخانه به زبان انگليسي و عربي منتشر شده و برخي نيز تأليف شده ولي هنوز انتشار نيافته است(نك: راپر، ج1، ص232-233). در حالت كل، متأسفانه تا به حال فهرست جامع و علمي از موجودي آن ارائه نشده و انتشار نيافته است.

امارات متحدة عربي:

-كتابخانة ملي، شهر ابوظبي:

اين كتابخانه در سال 1987م. تأسيس شد و در آن 1190 نسخه نگهداري مي شود كه از آن بين 95% آثار عربي و مابقي فارسي و تركي است.

تعداد نسخ پزشكي 8، نجوم و احكام نجوم 20، رياضيات 5، و مابقي علوم ديني و تاريخي و ادبي را تشكيل مي‌دهند.

از فهارس منتشره: الفهرس المختصر للمخطوطات العربيه و الاسلاميه، تأليف بسام محمد بارود، اشراف: عبدالحميد الرفاعي، ابوظبي: دارالكتب الوطنيه، قسم المخطوطات و مصوراتها، 3 جلد، 1994-2000م. كه در آن 1500 نسخه معرفي شده است.

-كتابخانة مركزي زايد، دانشگاه امارات متحدة عربي، در شهر العين:

در سال 1977م. تأسيس شد و تعداد نسخه هاي موجود در آن 832 نسخه (830عربي، 1فارسي، 1تركي) است. اين مجموعه شامل تعداد 12 نسخه در پزشكي، 12 نسخه در حساب و هندسه، 5 نسخه در كيميا، 63 نسخه در نجوم و احكام نجوم، 4 نسخه در جغرافيا و سفرنامه، و مابقي در موضوعات ديگر مي‌باشد.

غير از فهرست زير تا به حال فهرست جامعي از موجودي اين كتابخانه ارائه نشده است:

-«المخطوطات العربيه و فهارسها في الخليج و شبه الجزيره العربيه»، تأليف عبدالله الجبوري، عالم الكتب، ش3 (چهار)، 1403ق./ 1983م. ص692-706. كه در ص692 به معرفي اجمالي مجموعه مزبور پرداخته شده است.

-كتابخانة مركز جمعه الماجد للثقافه و التراث، شهر دبي:

اين كتابخانه در سال 1990م. تأسيس شد و در آن در حدود 7000 نسخه وجود دارد.

تا به حال هيچ فهرستي از اين نسخه‌ها تهيه نشده، اما برخي از نوادر آن در خبرنامة مركز با عنوان «أخبار المركز»، با عنوان «من ذخائر المخطوطات» منتشر مي شود، از جمله در سال 1427ق./ 2006م.، س4، ش24، ص19-21.

برخي كتابخانه‌هاي اروپا و آمريكا:

آلمان:

-كتابخانة دولتي آلمان، برلين:

اين كتابخانه در سال 1659م. توسط «Churfurstliche Bibliothek» تأسيس شد. تعداد نسخه‌هاي خطي اين كتابخانه در حدود 11730 نسخه مي‌باشد كه از آن ميان حدود 7200 نسخه عربي، حدود 900 نسخه فارسي، حدود 1500 نسخه تركي، 40 نسخه كردي، حدود 40 نسخه مالايي، و 54 نسخه اردو است.

در سال 1887م. ويلهلم آلوارت تعداد 6450 نسخه عربي را در اين كتابخانه شمارش كرد. اما از آن موقع تا حال بسياري از كتابها بدان افزوده شده و شايد اكنون بيش از 9700 نسخة خطي اسلامي در برلين موجود است. موضوعات نسخه‌هاي اين مجموعه متنوع و تقريباً در همة موضوعات مي‌توان در آن نسخه يافت.

تقريباً اكثر نسخ اين مجموعه فهرست شده، و عمده فهرست آن در 10 جلد به زبان الماني با عنوان فهرست دستنويسهاي عربي كتابخانة سلطنتي برلين در سالهاي 1887-1899م. توسط ويلهلم آلوارت منتشر شد. پس از اين نيز بسياري از نسخ نيز در قالب مقاله يا كتاب شناسانده شده است.(نك: راپر، ج1، ص56-64) فهارس اين كتابخانه عمدتاً بر حسب زباني (نسخه‌هاي عربي، فارسي و تركي و…) ترتيب يافته است.

خوشبختانه بخشي از موجودي آثار علوم و فنون اين كتابخانه چند فهرست تخصصي تهيه و منتشر شده است؛ از آن جمله است:

-فهرست كتب نجومي و رياضي كتابخانة برلين، از سيد جلال تهراني، 1311ش. نك: فهرست الفبايي كتب خطي كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، محمد آصف فكرت، ص438 كه ترجمه گونه‌اي از جلد نجوم و رياضيات فهرست آلوارت است.

-فهرست دستنويسهاي عربي دربارة كيميا در آلمان، ج1: دستنويسهاي كتابخانة عمومي (كتابخانة دولتي برلين)، ج2: دستنويسهاي كتابخانة سابق دوك‌نشين گوتا، ج3: دستنويسهاي كتابخانة عمومي درسدن، گوتينگن، لايپزيگ، و مونيخ.، تأليف الف. زيگل، 1949-1956م.

– فهرس المخطوطات العربيه في الرياضيات، ج1: مخطوطات برلين، اثر عدنان جواد الطعمه، ماربورگ، 1402ق. / 1982م. كه همچنين ترجمه گونه‌اي از بخش رياضيات فهرست آلوارت است.

-كتابخانة دوكي گوتا/ كتابخانة تحقيقاتي، در شهر گوتا:

اين كتابخانه در سال 1647م. تأسيس شد و بخش خطي آن توسط زتسن[525]  در سال 1802-1811م. از خاور نزديك جمع آوري و در اين كتابخانه گرد آمده است.

تعداد نسخه‌هاي خطي اين كتابخانه 3317 نسخه است كه از آن ميان 2891 نسخه عربي، 131 نسخه فارسي، 292 نسخه تركي، 1 نسخه مالايي، 1 نسخه كردي، و 1 نسخه به اردو است.

اين كتابخانه همواره معروف به بهترين كتابخانة نسخ خطي در آلمان بوده است؛ چرا كه نسخ خطي گردآمده در آن گزينشي تهيه شده و اكنون به نحو احسن از آنها نگهداري مي‌شود. نسخه‌ها در اكثر موضوعات علوم اسلامي است و از لحاظ تاريخ و ادبيات بسيار غني است.

انتشار فهارس اين كتابخانه در سال 1810م. شروع شده و تقريباً همة موجودي آن تا سال 1893م. در چند بخش و مجلد بر حسب زبان تأليف آثار (عربي، فارسي، تركي و…) فهرست شده است.

آثار علم كيميا موجود در اين كتابخانه در فهرست مشترك زگيل، ج2: دستنويسهاي كتابخانة سابق دوك‌نشين گوتا، در سال 1950م. منتشر شد.

-كتابخانة دانشگاهي لايپزيگ:

اين كتابخانه در سال 1543م. تأسيس شده و در آن 1056 نسخة خطي اسلامي نگهداري مي‌شود كه از آن ميان 898 نسخه عربي، 102 نسخه فارسي، 49 نسخة تركي، 4 نسخه اردو و 3 نسخه مالايي موجود است.

يكي ديگر از بهترين مجموعه‌هاي كتب خطي در آلمان است كه موجودي آن در زمينه‌هاي جغرافيا، پزشكي، نجوم، رياضيات، فقه، قرآن و تفسير، كلا، حديث، فقه، تصوف، صرف و نحو، خطابه و ادب و شعر مي‌باشد.

از فهارس منتشرة آن:

-فهرست دستنويس‌هاي اسلامي، مسيحي شرقي، يهودي و سامري در كتابخانة دانشگاهي لايپزيگ(فهرست نسخه‌هاي كتابخانة دانشگاهي لايپزيك)، تأليف جي. ولرز، و جي. ليپولد، لايپزيك، 1906م.[526] كه فهرست بسيار خوبي از موجودي كتابخانه است و در آن از شماره‌هاي 1-898 (عربي) و 899-1000 (فارسي)، شماره‌هاي 1001-1049 (تركي)، 1050-1053 (اردو)، 1054-1056 (مالايي) معرفي شده است.

همچنين دو مجموعة هارتمان و هاوپت كه به اين كتابخانه انتقال يافته، با عنوان دستنويس‌هاي اسلامي – عربي در كتابخانة دانشگاهي لايپزيك در سال 1909م. توسط مارتين هارتمن منتشر شد.

-كتابخانة دولتي بايري در مونيخ:

اين كتابخانه در سال 1558م. كه توسط دوك آلبرشت پنجم (1550-1579م.) با خريداري مجموعه شخصي يوهان آلبرشت ويدمانشتتر (1506-1557م.) اين مجموعه فراهم آمد.

تعداد نسخ خطي اسلامي در اين كتابخانه 3894 نسخه است كه از آن ميان 2855 نسخه عربي، 481 نسخه فارسي، 512 نسخه تركي، 22 نسخه پشتو، 14 نسخه سندي، 8 نسخه اردو، 1 نسخه كردي مي‌باشد. موضوعات مجموعه در زمينه قرآن و تفسير، حديث، لغت، صرف و نحو، فقه، ادب، تصوف، تاريخ، جغرافيا، فلسفه، نجوم، رياضيات، پزشكي، و كيميا است.

از فهارس منتشرة اين كتابخانه مي‌توان به فهرست نسخه‌هاي عربي (2جلد)، فارسي (1جلد) و تركي (1جلد) در كتابخانة پادشاهي درباري  و دولتي مونيخ، در 4 مجلد، تأليف جوزف آمر، با پيشگفتاري از هالم، با توضيحات مهم دربارة پيشينة مجموعه‌هاي عربي در اين كتابخانه، به آلماني با فهارس مفيد كه از سال 1866م. تا سال 1970م. منتشر شده است.

آثار عربي در باب علم كيميا موجود در اين كتابخانه در فهرست مشترك زگيل، ج3: دستنويسهاي كتابخانة مونيخ، در سال 1956م. منتشر شد.

در ايران نيز گزارشهايي از موجودي اين كتابخانه منتشر شده است: «كتابخانة شهر مونيخ»، محمدتقي دانش پژوه، در: نشرية نسخه‌هاي خطي، دفتر9، 1358ش. ص319-345.

اتريش:

-كتابخانة ملي اتريش، وين:

در اين كتابخانه بيش از 3000 نسخه (حدود 1420 عربي، 320 فارسي، 1240 تركي، 7 اردو، و 1 مالايي) نگهداري مي‌شود. اين مجموعه جامع‌ترين مجموعة نسخه‌هاي خطي در اتريش مي‌باشد و موضوعات آنها در همة زمينه‌هاي ادبي و علمي است.

مهمترين فهرست اين كتابخانه، فهرست نسخه‌هاي عربي، فارسي و تركي در كتابخانة سلطنتي وين، تأليف گوستاو فلوگل است كه در 3 جلد در سالهاي 1865-1867م. در وين منتشر شد. اين فهرست استاندارد براي نسخه‌هاي خطي شرقي است و در آن 2016 نسخه كاملاً معرفي شده است. از اين ميان 44% عربي، 13% فارسي، 37% تركي و نيز شامل برخي نسخه‌هاي جغتايي و 2 اثر اويغوري است. مابقي نسخ آميخته عربي، فارسي – تركي است. در سال 1371ش. رايزني فرهنگي ايران در اتريش نامهاي نسخه‌ها را از روي اين فهرست استخراج كرد و به صورت جدولي در وين به شكل زيراكس منتشر كرد.

ادامه اين فهرست با عنوان فهرست دستنويس‌هاي  عربي در كتابخانة اتريش، نسخه‌هاي تازه به دست آمده (از سال 1868-1968م.)، تأليف هيلينه لوبيشتان، در سال 1970م. در وين منتشر شد. در اين فهرست 513 نسخة عربي (ش 2017 – 2529) معرفي شده‌اند.(جهت اطلاع از ديگر فهارس اين كتابخانه، نك: راپر، ج1، صص107-112)

ترجمة عربي بخش رياضي اين فهرست با عنوان: فهرس المخطوطات العربيه في المكتبه الوطنيه النمساويه، الرياضيات، تدليف هيلينه لوبيشتان، ترجمة عدنان جواد الطعمه در سال 1410ق./ 1990م. در كويت: مركز المخطوطات و التراث و الوثاق، در 44 صفحه منتشر شد.

در ايران كتاب: فهرست دست‌نويس‌هاي فارسي در كتابخانة ملي اتريش و آرشيو دولتي اتريش در وين، تأليف ايرج افشار، در تهران: موسسه نشر فهرستگان، و وين: انتشارات فرهنگستان علوم اتريش، به سال 1383ش./ 2003م. در قطع رحلي، در 336 صفحه منتشر شد. اين فهرست شامل نسخه‌هاي فارسي‌اي است كه از سال 1868-1994م. به مجموعه نسخ خطي اين كتابخانه افزوده شده است.

دانمارك:

-كتابخانة سلطنتي كپنهاگ:

اين كتابخانه در سال 1653م. به صورت عمومي تأسيس شد. تعدا نسخه‌هاي خطي موجود در اين كتابخانه 1167 نسخه است كه از آن ميان 534 نسخه عربي، 2 نسخه مالايي، 497 نسخه فارسي، 70 نسخه تركي، 51 نسخه تركي، و 13 نسخه به اردو است. موضوعات اين مجموعه بيشتر ادبيات و علوم اسلامي، طب و نجوم و غيره است.

از فهارس اين كتابخانه، غير از مقالات و فهارس جزئي، تا به حال 533 نسخه فهرست شده و منتشر گرديده است. برخي فهارس آن عبارتند از:

–Codices Orientales Bibliothecae Regiae Hafniensis jussu et auspiciis regiis enumerate et descripti, 1851-1857,  3 vol.

-«آثار ايراني در كتابخانة پادشاهي و موزة ملي دانمارك»، تأليف ايرج افشار، در: راهنماي كتاب، ش10، 1346ش.، ص399-401.

-«نسخ خطي فارسي كتابخانة سلطنتي كپنهاگ»، ايرج افشار، در: نسخه‌هاي خطي، دفتر5، 1346ش، ص689-713.

-قائمه المخطوطات العربيه الجديده في خزانه المكتبه الملكيه بمدينه كوبنهاغن، ترجمة عدنان جواد الطعمه، كويت، مركز المخطوطات و التراث و الوثاق، 1414ق./1993م.

اما غير از فهارس عمومي، تنها فهرست اختصاصي تاريخ علم كه به نظر رسيد، فهرست زير است:

-فهرست المخطوطات العربيه في الطب و الصيدله المحفوظه في خزانه المكتبه الملكيه بمدينه كوبنهاغن، اثر عدنان جواد الطعمه، كويت، مركز المخطوطات و التراث و الوثاق، 1410ق./1990م.

اسپانيا:

-كتابخانة دير سلطنتي سان لورنزو، در شهر اسكوريال:

اين كتابخانه در سال 1576م. به صورت كتابخانه‌اي پژوهشي دولتي تأسيس شد و در آن حدود 1900 نسخة خطي اسلامي نگهداري مي‌شود كه از آن ميان حدود 1870 نسخه عربي و حدود 20 نسخه فارسي و 10 نسخه تركي است.

اين كتابخانه مهمترين و بزرگترين مجموعه در اسپانيا است و نسخه‌هاي بسياري در زمينة پزشكي، صرف و نحو، و تاريخ در آن موجود است.

فهارس بسياري بر موجودي اين كتابخانه به زبان اسپانيايي و انگليسي ترتيب يافته (نك: راپرف ج1، ص163-168) و برخي نيز به عربي ترجمه شده است:

-المخطوطات العربيه في مكتبه الاسكوريال – اسبانيا، الارقام 1260-1852، نقلته الي العربيه: السيده مَي كنفاني، بيروت، عالم الكتب، 1421ق./ 2000م. در 412 صفحه، كه ترجمة جلد سوم فهرست كتابخانه تأليف درنبوگ، منتشره در سال 1928م. است.

-فهرست مخطوطات دير الاسكوريال (اسبانيا)، تدليف يوسف زيدان، اسكندريه: مكتبه الاسكندريه، 2002م.، در 865صفحه كه در آن 3084 نسخه به اختصار معرفي شده است.

-فهرست تاريخ علم آن: تاريخ علوم سده‌هاي ميانة اسلامي در نسخه‌هاي خطي اسكوريال، توسط حسام الخادم در سال 1985م. در بروسل منتشر شده است.

-كتابخانة ملي اسپانيا، در مادريد:

اين كتابخانه در سال 1716م. تأسيس شد و در آن حدود 2000 نسخه نگهداري مي شود كه از آن ميان 1898 نسخه عربي، 12 نسخه فارسي، 89 نسخه تركي و 1 نسخه مالايي مي‌باشد.

اين كتابخانه دومين كتابخانة مهم اسپانيا از لحاظ نسخ خطي اسلامي است. موضوعات مجموعه شامل پزشكي، تاريخ، جغرافيا، دستور، قرآن و تفسير، حديث و غيره است.

فهارس اين كتابخانه به زبان اسپانيايي و انگليسي در چند مجلد منتشر شده و ضمن مقالاتي در جاهاي مختلف معرفي شده اند(نك: راپر، ج1، ص176-177).

انگلستان:

-كتابخانة بادليان:

اين كتابخانه در آكسفورد به عنوان كتابخانة دانشگاه آكسفورد به سال 1598م. تأسيس شد. تعداد نسخه‌هاي خطي اين كتابخانه در حدود 5460 نسخه مي‌باشد كه از آن ميان 2350 نسخه عربي، 2528 نسخه فارسي، 480 نسخه تركي، 75 نسخه اردو، و مابقي مالايي و بلوچي و پشتو است.

اين مجموعه يكي از مهمترين مجموعه‌هاي نسخ خطي در بريتانيا است. فهارس بسياري به صورت تفكيكي از لحاظ زبان تأليف، ترتيب يافته و منتشر شده و شمار اندكي هنوز فهرست نشده است.(دربارة فهارس آن، نك: راپر، ج1، ص309-312) اما تا به حال فهرست مستقلي از موجودي ميراث مكتوب علوم و فنون در اين كتابخانه ارائه نشده است.

-موزة تاريخ علم در آكسفورد:

تأسيس آن در سال 1924م. اتفاق افتاده، هرچند تعداد نسخ خطي آن 29 جلد است، اما از حيث اين كه تمام آثار آن دربارة تاريخ علم: كيمياي اسلامي و هندي و داروسازي است، مهم مي‌باشد. تا به حال فهرستي از آن منتشر نشده است.(نك: همان، ص313).

-كتابخانة دانشگاه كيمبريج:

اين كتابخانه در حدود سال 1425م. وابسته به دانشگاه تأسيس شد. تعداد نسخ خطي اين كتابخانه در حدود 4300 نسخه است كه از آن ميان 1915 نسخه عربي، 1733 نسخه فارسي، 451 تركي، 85 اردو، 8 پشتو، و مابقي به زبانهاي ديگر است.

تقريباً كليه نسخ خطي اين كتابخانه فهرست شده‌اند. (نك: همان، ص332-333) اما از آن ميان نسخه‌هاي خطي پزشكي اين كتابخانه مهم و قابل اهميت هستند. يك فهرست اختصاصي براي نسخ پزشكي آن با عنوان دستنويسهاي پزشكي و پاراپزشكي در مجموعه گنيزة كيمبريج در سال 1994م. ترتيب يافته كه در آن بيش از 800 نسخة پزشكي معرفي شده است:

Medical and para-medical manuscripts in the Cambridge Genizah Collections, By Haskell D. ISAACS & C. F. Baker, Cambridge, 1994.

-كتابخانة موزة بريتانيا: مجموعه‌هاي شرقي و ديوان هند؛ در لندن:

اين كتابخانه در سال 1753م. تأسيس شد. تعداد نسخ خطي در آن در حدود 23250 نسخه است كه از آن ميان حدود 10600 عربي، حدود 9450 فارسي، 1890 تركي، 880 اردو و مابقي به زبانهاي ديگري است.

اين كتابخانه بزرگترين مجموعة مهم بريتانيا و يكي از مهمترين مجموعه‌هاي دنيا محسوب مي‌شود.

فهارس بسياري بر اين مجموعه نوشته شده است. (نك: راپر، ج1، ص341-357)

در ايران نيز فهرستي از كتب مصور فارسي در موزة بريتانيا، اثر مرديت اونس، توسط سيروس مصدقي ترجمه شد و در راهنماي كتاب از سال 1348-1349ش. منتشر شد.

همچنين: فهرست المخطوطات العربيه في الطب و الصيدله المحفوظه في المكتبه البريطانيه، تأليف سامي خلف حمارنه، قاهره، 1975م.

– المخطوطات الجغرافيه العربيه في المتحف البريطاني، تأليف عبدالله يوسف الغنيم، كويت، المجلس الوطنيه للثقافه و الفنون و الاآداب، در 167صفحه، 1980م.

-كتابخانة موسسة تاريخ پزشكي ولكام؛ در لندن:

در اين كتابخانه در حدود 1250 نسخة خطي (600عربي؛ 625 فارسي؛ 23 تركي؛ 15 اردو؛ 15 مالايي) موجود است. آثار مجموعه اساساً دربارة موضوعات پزشكي است. از مهمترين آثار آن القانون في الطب ابن سينا و نسخه‌اي از طالع نامة مصور اسكندر نوة تيمور است كه مورخ 813ق. است و تصاوير نفيسي دارد.

چندين فهرست به انگليسي از جمله توسط نيگل آلان در سال 1984م. دربارة نسخ خطي آن منتشر شده (نك: همان، ص367-368) و تقريباً تمامي نسخ آن معرفي شده‌اند.

گزارشي از اين كتابخانه در ايران منتشر شده است: «موسسة تاريخ پزشكي ولكام و دست‌نويس‌هاي اسلامي»، از احمدرضا رحيمي ريسه، در: نامة بهارستان، ش2، 1379ش. ص115-118.

همچنين: «المخطوطات الطبيه و العلميه العربيه في مكتبه ولكام»، تأليف داود مزبان الثاميري، مجله معهد المخطوطات العربيه، ش32 (يك)، 1988م.، ص9-32.

از ديگر كتابهاي مهم انگلستان كه داراي نسخ خطي عمده هستند، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

-كتابخانة كالج وادِم در آكسفورد، تأسيس حدود 1610م.، حدود 780 نسخه.

-كتابخانة دانشگاه شهر ادينبورو، تأسيس 1580م.، حدود 535 نسخه.

-كتابخانة دانشگاه كوئينز در شهر بلفاست، 54 نسخه و عمدتاً فارسي(53نسخه).

-كتابخانة كالج سلي اوك، تأسيس 1929م.، 2307 نسخه، عمدتاً عربي.

-كتابخانة كالج ترينيتي در كيمبريج، تأسيس 1546م.، 87 نسخه.

-كتابخانة كمپاني ايران و هند باستان در كيمبريج ، تأسيس 1978م.، 109 نسخه و عمدتاً فارسي (84نسخه).

-كتابخانة دانشگاه شهر گلاسگو، تأسيس 1451م.، 175 نسخه.

-كتابخانة انجمن سلطنتي آسيايي در شهر لندن، تأسيس 1823م.، حدود 550 نسخه.

-كتابخانة مدرسة مطالعات شرقي و افريقايي در لندن، تأسيس 1917م.، حدود 1080 نسخه.

-كتابخانة موسسة مطالعات اسماعيلي در لندن، تأسيس 1979م.، حدود 1500 نسخه.

-كتابخانة دانشگاه شهر ليدز: كتابخانة برادرتن، تأسيس 1936م.، حدود 545 نسخه.

-كتابخانة دانشگاه جان رايلندز، در شهر منچستر، تأسيس 1900م.، حدود 2050 نسخه و عمدتاً فارسي و سپس عربي.

ايالات متحدة امريكا:

-كتابخانة دانشگاه كاليفرنيا در لس آنجلس:

در اين كتابخانه 7374 نسخة خطي موجود است كه از آن ميان 2878 نسخه عربي، 1197 نسخه فارسي، و حدود 3000 نسخة تركي وجود دارد.

چندين فهرست تا به حال از موجودي كتابخانه ارائه شده كه از آن جمله است:

-دستنويسهاي عربي پزشكي در كتابخانة دانشگاه كاليفرنيا- لس آنجلس، اثر نانسي اليزابت گالاگر، 1983م.

-«فهرس المخطوطات العربيه بمكتبه البحث العلمي في جامعه في جامعه كاليفورنيا»، تأليف احمد عبدالمجيد هريدي، اخبار التراث العربي، 1983م.، ص10-11.

-«فهرست نسخه‌هاي خطي دانشگاه لوس آنجلس»، تأليف محمدتقي دانش‌پژوه، در: نسخه‌هاي خطي، دفتر 11-12، 1362ش، ص1-112.

-كتابخانة كتب ناياب و دست‌نويس‌هاي باينِكه، در شهر نيوهيون ايالت كِنيكت:

در اين كتابخانه 2730 نسخة خطي اسلامي نگهداري مي‌شود كه از آن ميان 1793 نسخه عربي، 303 فارسي، 415 تركي، 219 نسخه به زبانهاي ديگر است.

فهارس نسخ خطي اين كتابخانه در چند مجلد منتشر شده است (نك: راپر، ج1، ص415-416) و برخي به زبانهاي ديگر ترجمه شده:

-«المخطوطات العربيه في مكتبه جامعه ييل»، تأليف لئون نيموي، ترجمة محمد جبار المعيبد، در: المورد، ش14 (دو)، 1985م. ص27-146 و ش14 (سه)، 1985م. ص224-205.

-«فهرست نسخه‌هاي خطي عربي دانشگاه ييل- آمريكا»، تاليف لئون نيموي، ترجمه سيد صادق حسيني اشكوري، در: نسخه‌پژوهي، ج1، 1383ش. ص455-583.

-كتابخانة دانشگاه پرينستن، در نيوجرزي:

در حدود 9300 نسخه (8600عربي، 370فارسي، 336تركي، 10 اردو، 1 پشتو) در اين كتابخانه موجود است.

يكي از مجموعه‌هاي مهم اين كتابخانه مجموعة روبرت گارت شامل 2225 نسخه است كه نسخ آن از نظر تاريخ علم بسيار مهم هستند. فهارس مختلفي از موجودي اين كتابخانه تهيه شده و منتشر گرديده است.(نك: راپر، ج1، ص432-433)

از ديگر كتابخانه‌هاي مهم داراي نسخ خطي اسلامي در امريكا:

-كتابخانة هوتن، در كيمبريج، ايالت ماساچوست، تعداد نسخه‌ها 910 نسخه (800 عربي، 65فارسي، 37تركي و كمي اردو).

-كتابخانة يادبود وايدنر، در كيمبريج، ايالت ماساچوست، تعداد 306 نسخة عربي.

-كتابخانة نگارستان هنري والترز، در بالتيمورِ مريلند، تعداد 116 نسخه (41 نسخة عربي؛ 65 نسخة فارسي و 10 نسخة تركي).

-كتابخانة ملي پزشكي در بِتِسدا، مريلند، حدود 129 نسخه (92عربي، 28فارسي، 9تركي).

-كتابخانة دانشگاه ميشيگان در آن‌آربر، حدود 1047 نسخه (750 عربي، 175 فارسي، 90 تركي، 32 به زبانهاي ديگر).

-كتابخانة كنگرة امريكا، در واشينگتن، حدود 2000 نسخه (1700 عربي، 200 فارسي و تركي، و مابقي اردو و مالايي).

-كتابخانة دانشگاه كلمبيا، تعداد 524 نسخه (388عربي، 104 فارسي، 32 تركي).

-كتابخانة عمومي نيويورك، تعداد 385 نسخه (248عربي، 100 فارسي، 34 تركي، 3اردو).

-كتابخانة دانشگاه يوتا: كتابخانة مطالعات خاورميانه، در شهر سالت ليك سيتي، تعداد 129 نسخه (116عربي، 8 فارسي، 5 تركي).

ايتاليا:

-كتابخانة آمبروزيانا، در ميلان:

اين كتابخانه در سال 1609م. تأسيس شد و متعلق به كليساي مزبور است. تعداد نسخ خطي اسلامي در اين كتابخانه 2355 نسخه است كه از آن ميان 2222 نسخه عربي، 33 نسخه فارسي، 100 نسخه تركي است.

فهارس مختلفي از اين كتابخانه منتشر شده است(نك: همان، ص476-477).

از ديگر كتابخانه‌هاي مهم ايتاليا كه داراي نسخ خطي مهم و عمده هستند:

-كتابخانة دانشگاه بولونيا، تأسيس 1742م.، تعداد 711 نسخه (460عربي، 60فارسي، 191تركي).

-كتابخانة سلطنتي در تورين، تأسيس 1831م.، تعداد 111 نسخه (54 عربي، 15 فارسي، 42 تركي).

-كتابخانة ملي دانشگاهي در تورين، تأسيس 1720م.، تعداد 126 نسخه (67 عربي، 16 فارسي، 43 تركي).

-كتابخانة فرهنگستان ملي لينچه‌اي/ لينچي، تأسيس 1754م.، تعداد 233 نسخه (157 عربي، 61 فارسي، 12 تركي، و مابقي زبانهاي ديگر). فهرست اين كتابخانه در ايران توسط سيد صادق حسيني اشكوري در مجمع ذخائر اسلامي به سال 1381ش. در قم به زبان فارسي منتشر شده است.

-كتابخانة كاساتاتنسه، در شهر رُم، تأسيس قرن 17م.، تعداد 114 نسخه (63 عربي، 16 فارسي، 35 تركي).

-كتابخانة ريكارديانا، در فلورانس، تأسيس 1715م.، تعداد 50 نسخه (38 عربي، 5 فارسي، 7 تركي).

-كتابخانة مديچئو- لائورنتسيانا، تأسيس 1434م.، تعداد 604 نسخه (حدود 430 عربي، 83 فارسي، 91 تركي).

-كتابخانة ملي مركزي فلورانس، تأسيس 1747م.، تعداد 153 نسخه (131 عربي، 14 فارسي، 8 تركي).

-كتابخانة ملي ناپل، تأسيس 1804م.، تعداد 151 نسخه (101 عربي، 17 فارسي، 33 تركي).

-كتابخانة موسسه دانشگاه شرقي، تأسيس 1732م.، تعداد 221 نسخه (218 عربي، 1 سواحيلي، 2 تركي).

-كتابخانة ملي ماچانا در ونيز، تأسيس قرن 15م.، تعداد 216 نسخه (106 عربي، 46 فارسي، 3مالايي، 61 تركي).

منابع و مآخذ

آشنا (در جستجوي ميراث مشترك فرهنگي)، مقالة «كتابخانة سليمانيه و آثار خطي فارسي در تركيه»، رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران، آنكارا، زمستان 1373ش.

آينة پژوهش، 1371ش، شمارة پياپي12، (صص78-80) (نقل از: روزنامة الحياة، شمارة 10278، مورّخ 26/2/1991م.).

البعلبكي، منير، موسوعة المورد العربية (دائرة معارف ميسّرة مقتبسة عن موسوعة المورد)، ج2، اعداد: دكتور رمزي البعلبكي، بيروت، 1990م.

بلورچي، پروين، «بررسي 40 كتابخانة ملي و بزرگ جهان»، كتاب ماه كليات، س4، ش3و4، فروردين 1380ش.

بولتن فرهنگي، ش50، سازمان فرهنگ و تبليغات اسلامي، نيمة اوّل آبان ماه 1381ش.

تسبيحي، محمدحسين، كتابخانه‌هاي پاكستان، اسلام آباد، مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان، 1397ق/1977م.

الجواهري، خيال، «دارالكتب المصرية»، در: الموسوعة العربية، ج9، دمشق، 2004م.

الحلوجي، عبدالستار، المخطوطات الاسلاميه في العالم، لندن: موسسه الفرقان للتراث الاسلامي، 1423-1417ق/1997-2002م.

حيدر، زيب، «فهرست توصيفي نسخ خطي ديوان حافظ و شروح آن در كتابخانة موزة سالار جنگ»، قند پارسي (ويژة حافظ)، مركز تحقيقات فارسي رايزن فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، ش11، زمستان 1375ش.

خسروي، فريبرز، دائره المعارف كتابداري و اطلاع رساني، تهران، 1385ش.

درایتی، مصطفی، فهرستواره دستنوشت های ایران (دنا)، تهران، 1389ش.

راپر، جفري و گروه مولفان، گنجينه‌هاي دست‌نويس‌هاي اسلامي در جهان، تهران، كتابخانة مجلس،1388-1390ش.

رادفر، ابوالقاسم، «نسخه‌هاي خطي فارسي زندگينامة عرفا در كتابخانة سالارجنگ»، نامة پارسي، سال6، ش4 (پياپي23)، زمستان 1380ش.

رضوي، جواد، «ديباچه‌اي بر كتابخانة موزة سالار جنگ»، ترجمة محمدحسين ساكت، مجلة وحيد، ش5 دوره 11، (شماره مسلسل 115)، تير 1352ش.

رحيمي ريسه، احمدرضا، ترجمه و مقدمه بر: گنجينه‌هاي دست‌نويس‌هاي اسلامي در جهان، تهران، كتابخانة مجلس،1388-1390ش.

سبحاني، توفيق، «برخي از نسخ خطي ناشناختة فارسي در كتابخانه‌هاي تركيه»، تحقيقات اسلامي، بنياد دائره‌المعارف اسلامي، س9، ش1و2، 1373ش.

سعادت، محمد علی، دوره کامل نجوم، جلد اول، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد: 1347.

شعبانی، احمد، بررسی پراکندگی جغرافیایی نسخ و مجموعه های خطی در کتابخانه های کشور، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز ، پاييز 1381، شماره 36.

طلوع‌كيان، فرهاد، «بررسي تناقض‌هاي آماري مربوط به نسخ خطي تركيه»، كتاب ماه كليات، خرداد 1382ش.

عابدين، احمد، مقدمه بر: الفهرس الوصفي للمخطوطات الفارسية المزيّنة بالصور و المحفوظة بدارالكتب، نصرالله مبشرالطرازي، تقديم ثروت عكاشة، قاهره، دارالكتب، 1968م.

كاتبي، علي، «كتابخانة سليمانيه»، دائره‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني، ج2، زير نظر فريبرز خسروي، سازمان اسناد و كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران، 1385ش.

كتابخانه‌هاي ملي و بزرگ كشورهاي جهان (آمار و اطلاعات 40 كتابخانة ملي و بزرگ جهان در چند سال اخير)، كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران، تهران، 1379ش.

عباس، سيدحسن، «نسخه‌هاي خطي نفيس و مصور از آثار نظامي گنجوي در كتابخانه و موزة سالار جنگ»، دانش، ش43، زمستان 1374ش.

عطاردي، عزيزالله، سيري در كتابخانه‌هاي هند و پاكستان، خراسان، 1376ش.

عظیمی، حبیب الله، سخنرانی در نمایشگاه نسخ خطی نجوم اسلامی در محل سازمان کتابخانه ها و اسناد ملی فارس، شيراز، 1388.

فؤاد سيد، ايمن، دارالكتب المصرية تاريخها و تطورها، بيروت، اوراق الشرقية، 1996م./ 1417ق.

فهرست اسامي و مشخصات 700 مركز فرهنگي بين‌المللي و ملي از 48 كشور جهان، نشرية كميتة امور بين‌المللي جشن دوهزار و پانصد سالة شاهنشاهي ايران، آذر 1349ش.

قاسملو، فرید، فهرستواره نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران (مقدمه)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات- 1391.

محمدالحنفي، صلاح‌الدين، مقدمه بر: فهرس المخطوطات الفارسية، قاهره، دارالكتب، 1966م. (2ج).

محمدعمر، عبدالمنعم، مقدمه بر: فهرست المخطوطات، فؤاد سيد، قاهره، دارالكتب، 1961-1963م.(3ج).

مرعشي نجفي، محمود، «سومين كتابخانة جهان اسلام»، كتاب هفته، ش98 (پياپي485)، شنبه 2 آذر 1381ش.

همو، «كتابخانة آيت‌الله عظمي مرعشي نجفي (عمومي)»، در: درآمدي بر دائره‌المعارف كتابخانه‌هاي جهان، قم، كتابخانة عمومي آيت‌الله مرعشي نجفي، 1374ش.

الموسوعة العربية الميسّرة، ج1، لبنان، دار نهضة لبنان للطبع والنشر، 1981م./ 1401ق.

من نوادر مخطوطات دارالكتب المصرية، قاهره، وزارة الثقافة دارالكتب والوثاق القومية و مجلس الوزراء، 1998م.

Aziz Pasha, “List of Arabic Medical Manuscripts in SalarJung Oriental Library,” Bulletin of the Department of the Historyof Medicine 2 .1964.

A Catalogue of PersianMss. in the Salar Jung Museum and Library, vols. 1–10, edited byMuhammad Ashraf, (Hyderabad: The Museum, 1965–1991).

A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Salar Jung Collection,vol. 1–7, edited by Muhammad Nizamuddin and MuhammadAshraf, (Hyderabad: The Museum, 1957–1993).

Roper. Geoffrey. World survey of Islamic Manuscripts .Vol.3. Al-furqan. London. 1994. -B.A. Rosenfeld; E. Ihsanoglu, Mathematicians, astronomer and other scholars of  Islamic civilization and their work , Istanbul, 2003.

-David A. King, A survey of the scientific manuscripts in the Egyptian national library, Vol. 5.

Turkiye yazmalar toplu katalogu the union catalogue of manuscripts in Turkey, Ankara, T. C. Kuultur Bakanligi, kutuphaneler Genel Mudurlugu, 16 vol. 1979-1993.

Catalogue of Islamic medical manuscripts (in Arabic, Turkish and Persian) in the libraries of Turkey. By Ramazan Sesen, Cemil Akpinar and Cevad Izgi. Edited by Ekmaleddin Ihsanoglu. Istanbul: OIC Research Centre for Islamic History, Art and Culture, 1984 / 1404.

1997. Ihsanoglu, Osmanli astronomi literature tarihi, Istqbbul, 1997. –
1998. LeBaron De Slane, Catalogue des manuscrits Arabes, Paris, 1883-1895.-

Guide Book [to] Salar Jung Museum, (Hyderabad:Salar Jung Museum, 1998).

Erkan Turkmen, “Divan-i Hafiz-iKhawrezmi Preserved in Salar Jang Museum Library,” Khuda BakhshLibrary Journal 53 (1990).

David Pinault, “An Investigation of Arabicand Persian Manuscripts in Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus13, 2 (Summer 1990).

Hans Daiber,“New Manuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of theMiddle East 1 (1986).

Rahmat Ali Khan, “Salar JungMuseum and Library,” pp. 73–75, in Handbook of Libraries, Archives, and Information Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta, (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991).

Roper, Geoffrey, ” World Survey of Islamic Manuscripts, Vol 1, London .1992.

1957. Nizamuddin, “Hidden Treasures of Arabic and PersianManuscripts in the Salar Jung Museum,” Indo-Iranica 10, ii .1957.
1958. S. Randhawa, “Rare Bukhara Manuscript:Raudat ul-Muhibbin,” Arts & the Islamic World 1, 4 .1983/84.

Paul Sprachman, “Photographing IslamicManuscripts in India,” South Asia Library Notes and Queries14. November 1982.

The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor,translated, edited & annotated by Wheeler M. Thackston, (NewYork: Oxford University Press, 1996).

KarlJ. Khandalwala and Rahmat Ali Khan, Gulshan-e Mussawari: Seven IllustratedManuscripts, (Hyderabad: The Museum, 1986.

John H. Barnes, “Patron of Arts,” Biblio (New Delhi). March-April 2003.

Manuscripts of Hyderabad, edited byRahmat Ali Khan, (Hyderabad: Salar Jung Museum, 1990).

“Manuscripts on the Prophet’s Life in Salar Jung MuseumLibrary,” Radiance (5–11 September 1993).

1. A. Hussain, “Zakhira-e Nizam Shahi: A Medical Manuscript of the Nizam ShahiPeriod,” Bulletin of the Indian Institute of History of Medicine 23, I(1993).
2. M. Razullah Ansari, “Rare Arabic andPersian Manuscripts on Astronomy in the Saler Jung Museum,” Salar Jung Museum Bi-Annual Research Journal 33–34 .1996–97.

ZiauddinDesai, “Foremost Indian Repository of Outstanding Specimensof the Art of Islamic Calligraphy: Saler Jung Museum,” Indo-Iranica50 (1997).

[1] Bold

[2] Italic

[3]. اين بخش از مقالة حاضر كه براي اولين بار در ايران منتشر مي‌شود، برگرفته از گزارش مرحوم عمر خالدي است كه ترجمة آن را از انگليسي مديون دوست عزيزم، جناب آقاي محسن حدادي كاريزي هستم. با توجه به اين كه اطلاعات ما از كتابخانه‌هاي شبه قاره، بالاخص هند بسيار اندك و ضد و نقيض و پراكنده است، به بهانة اين مقاله انتشار تفصيلي آن را مغتنم دانسته، و كل مقالة عمر خالدي ترجمه و نقل مي‌شود. عمر خالدي در سال 1953م. در حيدرآباد هند به دنيا آمد. پدرش ابونصر محمد خالدي متخصص مطالعات اسلامي و استاد ادبيات اردو در دانشگاه عثمانيه حيدرآباد بود. خالدي در 1980 در رشته تاريخ،  ليسانس گرفت. سپس در سال 1991 در رشته «هنرهاي آزاد» ( Liberal Arts) از دانشگاه هاروارد فوق ليسانس و در 1994 از دانشگاه ولز لمپتر (University of Wales Lampeter) در انگلستان، مدرك دكتري گرفت. وي در آغاز دهه 1980 در دانشگاه ملك سعود در رياض مشغول به كار شد. سپس به آمريكا رفت ودر دانشگاه ام.آي .تي(MIT)، در بوستون به كار پرداخت. خالدي در 1983 به برنامه معماري اسلامي وابسته به بنياد آغا خان در دانشگاه ام.آي. تي  پيوست و تا پايان عمر در اين مركز به كار كتابداري اشتغال داشت. وي در سال 2010، در 57 سالگي بر اثر تصادف با قطار در بوستون درگذشت. خالدي پژوهشگري پركار و عميق بود. از وي بيش از20 عنوان كتاب و دهها مقاله علمي بر جاي مانده است.تاريخ، اقتصاد، معماري و فرهنگ دوره اسلامي هند بويژه منطقه حيدر آباد،دانش كتابداري و فهرست نويسيو نيز مسائل مربوط به حقوق اقليتهاي مسلمان در آمريكا، از جملهحوزه هايپژوهشي مورد علاقه وي بود. مشهورترين اثر او كتاب« حيدرآباد پس از سقوط»:  Hyderabad After the Fall,)Wichita (Kansas  ), Hyderabad Historical Society, 1988 است.

[4]-The British Library

[5]-Ursula Sims-Williams, “The Arabic and Persian Collections in the India OfficeLibrary,” pp. 47–52, in Collections in British Libraries on Middle Eastern andIslamic Studies, Durham, U.K., 1981

[6]-Biblioth`equenationale

[7]-Francis Richard, “Les manuscripts persansd’origineindienne a la Biblioth`equeNationale,” Revue del Biblioth`equenationale19 (1986): 30–45

همچنين نگاه كنيد از همين نويسنده:

“Jean-Baptiste Gentilcollectionneur de manuscritspersans,” Dix-Huiti`emeSi`ecle28 (1996): 91–110, regarding another major Indian collection in Paris

-ديدن آن مرواريدهای دانش،يعنی کتابهای پدران ما در اروپا، دلم را به درد می آورد.[8]

[9]–Arabic Ismaili Manuscripts: The Zahid Ali Collection, ed. Delia Cortese (London:I.B. Tauris/Institute of Ismaili Studies, 2003)

[10]-Murli Manohar Joshi

[11]–“30 Million Manuscripts Lying Scattered,” Milli Gazette 1–15(January 2000): 5

[12]-William Chittick, “Notes on IbnArabi’s Influence in the Subcontinent,” TheMuslim World 82, 3–4 (July-October 1992): 222.

[13]-”The KhudaBakhsh Orientalpublic Library”

-فهرست نويسي و طبقه بندي نسخه هاي خطي اردو [14]

[15]-AbidRizaBidar, “Regional Planning forUnearthing Knowledge Buried in Oriental Manuscript Libraries,” pp.

621–72, in Third Congress of Muslim Librarians, (Ankara: Departmentof Libraries and Publications, Ministry of Culture, 1989)

[16]-“Manuscripts to be Listed,” Deccan Chronicle 15 February 2000; www.Deccan.com

[17]-National Mission for Preservationof Manuscripts

[18]–KhudaBakhsh Regional Seminar on Significant Manuscripts:A Brief Report, (Patna: The Library, 1992)

[19]– ترقيمه نسخه هاي خطي و كاتبان آنها

[20]-Royal Asiatic Society

[21]-India OfficeLibrary

[22]– لقبي كه سلاطين مغول هند به حاكمان برخي ايالتها داده بودند.

[23]-Avadh

[24]-Arcot

[25]-Bhopal

[26]-Rampur

[27]-Tonk

[28]– سلسله اي از حاكمان حيدرآباد

[29]– كتابخانه هاي فارسي و عربي هندوستان

[30]-NarendraNath Law, Promotionof Learning in India During Muhammadan(sic) Rule (London:Longmans & Green, 1916)

[31]-M. Rama Rao, “Libraries in Ancientand Medieval India,” Journal of Andhra Historical Society 8 (1933):203–232

[32]-Muhammad Hamidullah, “Oriental Libraries in the East andWest,” All India Oriental Conference Proceedings, 8 (1935): 207–218

[33]-Syed Abu ZafarNadvi, “Libraries During the Muslim Rule in India,”Islamic Culture 19 (1945): 329–347, 20 (1946): 3–20

[34]-S. Rafique Ahmed, “Imperial Library of the MughalKings,” All Pakistan Historical Conference Proceedings 1 (1951): 392–

393

[35]-Dharma Bhanu, “Libraries and their Management in Mughal India,”Journal of Indian History 31 (1953): 157–173

[36]–Journal of Pakistan Historical Society 2 (1954):287–301.)

[37]-Shaikh Abdul Aziz,The Imperial Library of the Mughals (Lahore, 1967)

[38]-D. N. Marshall,Mughals in India: A Bibliographical Survey of Manuscripts (London:Mansell, 1985; reprint of 1967)

[39]-K. K. Saxena, “Libraries in MughalIndia,” Orissa Historical Research Journal 16 (1967): 68–72

[40]– كتاب خانه هاي شرقي هندوستان

[41]-KalpanaDasgupta, “How Learned Were the Mughals: Reflections onMuslim Libraries in India,” Journal of Library History 10, 3 (July

1975): 241–254

[42]-Nazir Ahmad, “Timurid Manuscripts of Artistic andHistorical Value in Indian Collections,” KhudaBakhsh Library Journal106 (1996): 36–96; 726–769

[43]-Fritz Lehmann, “The Kitabkhanahs in Islamic India,”Hikmat(Rabi I 1397/March 1977): 9–12

[44]-A. Prasad, “Libraries in MedievalIndia,” Library Herald 20 (1982): 155–159

[45]-S. A. Usmani andZ. R. Khan, “Oriental Libraries in India,” pp. 129–139, in Perspectivesin Library and Information Science, Vol. 6, edited by S. N. Agarwal& others, (Lucknow: Print House, 1982)

[46]-E. Birnbaum, “TurkishManuscript Cataloging Since 1960 and Manuscripts Still Uncataloged,”Journal of the American Oriental Society 103 (1983): 691–707

[47]-NarinderNath& KarlKhandalalavala, “Illustrated Islamic Manuscripts,” pp. 34–51, in AnAge of Splendour: Islamic Art in India, edited by Karl Khandalavala,

(Bombay: Marg, 1983)

[48]-Gulab Khan, “Islamic Studies Libraries inIndia,” pp. 220–226, in Handbook of Libraries, Archives and InformationCenters in India, Vol. 1, edited by B. M. Gupta, (New Delhi:AdityaPrakashan, 1984)

[49]-A. M. Mukhtarov, “K IstoriKulTurnyskhSviazeiAzii s Indiei,” NarodyAzii I Afriki3 (1983): 154–158

[50]-I. M. Siddiqui, “Librariesin the Mughal Period: A Study,” International Library Movement 7(1985): 146–148

[51]-John Seyller, “A Sub-imperial Mughal Manuscript:

the Ramayana of Abd al-RahmiKhankhanan,” pp. 85–100, in TheLegend of Rama: Artistic Visions, edited by VidyaDahejia, (Bombay:Marg, 1994)

[52]-Sheikh Alauddin, Libraries and Librarianship duringMuslim Rule in India, (New Delhi: Reliance, 1996)

[53]-John Seyller, “The Inspection and Valuationof Manuscripts in the Imperial Mughal Library,” ArtibusAsiæ57, 3–4(1997): 243–249

[54]–World Survey of Islamic Manuscripts, Vol. 1, edited by Geoffrey Roper,(Leiden: Brill, 1992)

[55]-A. J. W. Huisman, Les

manuscripts arabesdans le monde: unebibliographie des catalogues,(Leiden: Brill, 1967), pp. 33–39

[56]-Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums, (Leiden: Brill,), vol. 6 (published 1978), pp. 350–359,and vol. 8 (published 1982), p. 300

[57]–Manuscripts of the Middle East

[58]-Al-Furqan Heritage Foundation

[59]-Edward Dennison Ross, “Report on theSearch for Arabic and Persian Manuscripts for the Official Year 1904–1905,” Journal of the Asiatic Society of Bengal n. s. 2 (1906): xxii–xxiv; 4 (1908): xxii–xxiv

[60]-A. Suhrawardy and Hafiz Nazir Ahmad,“Notes on Important Arabic and Persian Manuscripts Found in Various

Libraries in India,” Journal of the Asiatic Society of Bengal n.s. 13 (1917): lxxxix–cxxxix; 14 (1918): cc–ccclvi

[61]-Fazal Ahmad Khan,“A Note on Persian, Turkish and Arabic Mss.,” B. C. Law Volume2 (1946): 334–337

[62]H. E. Stapleton, “Further Notes on the ArabicAlchemical Manuscripts in the Libraries of India,” Isis 24 (1936):

127–131-

[63]-Otto Spies, “Arabische Neuscheinungen in IndienWahrend der Kriegsjahre,” Der Islam 28(1948): 106–10

[64]-“Manuscripts fromthe Indian Collections,” pp. 75–85, in Descriptive Catalogue of an Exhibition

of Selected Manuscripts in the Indian National Museum (NewDelhi: National Museum, 1964)

[65]-Henry George Farmer, The Sources of Arabian Musica: An AnnotatedBibliography of Arabic Manuscripts (Leiden: Brill, 1965)

[66]-Hans Daiber, “NewManuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of the MiddleEast 1 (1986): 26–48

[67]-Jaipur

[68] -Lucknow

[69] -Rampur

[70] -Tonk

[71]– فهرست كتابخانه هاي هند

[72]-M. MahfuzulHaq, “Earliest Illustrated Copy of Omar [Khayyam]’s Quartrains,”Asia 31 (1931): 272

[73]-Jalaluddin, “Two Most Authentic & CompleteCopies of Babur namah in the Indian Museums,” Indo-Iranica49, i–iv(1996/1998): 35–39

[74]-Oriental Manuscripts Library and Research Institute (OMLRI); Osmania University Campus, Hyderabad 500 007

[75]-Asafiya Library

[76]–Hand Book of Andhra Pradesh GovernmentOriental Manuscripts Library and Research Institute, compiled by V

1. L. NarasimhaRao, (Hyderabad: OMLRI, 1988)

[77]-V. Venkatappaiah,A. P. “Government Oriental Manuscripts Library and ResearchInstitute,” pp. 261–265, in Handbook of Libraries, Archives and InformationCenters in India, Vol. 9, edited by B. M. Gupta, (New Delhi:

AdityaPrakashan, 1991)

[78]-S. M. Ibrahim, “About the Department ofOriental Manuscripts and Library,” VijnanaSaraswati1, 2 (January

1984): 53–57

[79]-Mir Karamat Ali, “A Short Note on the Arabic, Persianand Urdu Manuscripts of Our Library,” VijnanaSaraswati1, 2(January 1984): 75–77

[80]–Kutubkhanah-i AsafiyaSarkar-i Aali(Hyderabad: Shamsi Press,1900)

[81]-Nasir al-Din Hashimi, Descriptive Catalogue of UrduManuscripts, (Hyderabad: Khawatin-i Deccan Institute, 1961–1971) 2vols

[82]-Mir Karamat Ali, An Alphabetical Subject-wise Index of Urdu Etc.Manuscripts. . . (Hyderabad: OMLRI, 1985)

[83]–A Descriptive Catalogueof Urdu Manuscripts: Diwan, Kuliyat(Hyderabad: OMLRI,

1988)

[84]-H.E. Stapleton, “Note on theArabic Manuscripts on Alchemy in the Asasifyah Library” Archeon14(1932): 57–61

[85]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and PersianManuscripts in Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2(Summer 1990): 75–78

[86]-Angel Mestres, “Maghribi Astronomy in the13th Century: A Description of Manuscript in Hyderabad,” in From

Baghdad to Barcelona: Studies in the Islamic Exact Sciences in Honorof Prof. Juan Vernet, vol. 1, pp. 383–443, (Barcelona: University ofBarcelona, 1996)Present Conditions

[87]-“Memorandum On Oriental Manuscripts Library, Hyderabad,” Radiance23–29 August 1987, p. 4

[88]-“State on Verge of Losing 17,000 Rare Manuscripts,” Deccan Chronicle 11 February 2000, www.Deccan.com

[89]-“Archivist Callsfor Preservation of Qalami Books,” Deccan Chronicle 31 August 2000,www.Deccan.com

[90]–Andhra Pradesh State Archives ، Tarnaka, Hyderabad 500007

[91]–Archival Organizationand Records Management in the State of Andhra Pradesh (Hyderabad:Government of Andhra Pradesh, 1980)

[92]–A Guide to Persianand Urdu Records Preserved in Andhra Pradesh State Archives andResearch Institute, edited by Syed Dawood Ashraf, (Hyderabad: APState Archives, 1993)

[93]– نسخه هاي خطي ناياب در گنجينه آرشيوهاي ايالتي آندراپرادش

[94]– نسخه هاي خطي اردو در دفتر مركزي اسناد

[95]– نسخه هاي خطي هندوستاني در دفتر ديواني و مالي

[96]– نسخه هاي خطي تاريخي كرناتك

[97]–Andhra Pradesh State Museum، Public Gardens, Hyderabad 500001

[98]-P. Joginaidu, A. P. State Museum (Hyderabad:The Government of Andhra Pradesh, 2000)

[99]–Catalogue of Arabic, Persian and Urdu Manuscripts in the HyderabadMuseum, edited by Muhammad Ghause, (Hyderabad: GovernmentCentral Press, 1953)

[100]– نسخه هاي خطي در موزه حيدرآباد دكن

[101]-Khwaja Muhammad Ahmad, “Dewan-i Bi-Khudi: Early 17th CenturyManuscripts,” Islamic Culture 13,3 (July 1939): 319–22

[102]-Hans Daiber, “New ManuscriptFindings from Indian Libraries,” Manuscripts of the Middle East 1(1986): 26–48

[103]–Government Nizamiya Tibbi College، Charminar, Hyderabad 500002

[104]-Helen E. Shaheen, Orgnanization, Practice, and Patronage ofAyurvedic and Unani Medicine Systems in Contemporary Hyderabad(Unpublished Ph.D. thesis, University of Pennsylvania, 1983)

[105]-Aziz Pasha, “List of Arabic Medical Manuscripts in GovernmentUnani Tibbi College, Hyderabad,” Bulletin of the Department of theHistory of Medicine 1 (1963): 188–89

[106]-“A Brief Account of Two MedicalManuscripts in the Library of Government Nizamiah Unani Tibbi College,”Bulletin of the Department of theHistory of Medicine 1 (1963):190–192

[107]–Union Catalogueof Arabic and Persian Medical Manuscripts in the Libraries ofHyderabad (Hyderabad: Department of the History of Medicine, OsmaniaMedical College, 1966)

[108]–Idarah-yi Ihya al-Ma,arif al-Numaniya, Jalal Kucha, Hyderabad 500002

[109]–Idarah-i Adabiyat-i Urdu, Iwan-i Urdu, Panjagutta, P.O. Somajiguda, Hyderabad 500482

[110]–Institute of History of Medicine, Osmania Medical College Building, Residency, Hyderabad 500001

[111]-Institute of History of Medicine,Museum Guide, compiled by V. V. Ramana Rao & D. V. Subba Reddy,(Hyderabad: The Central Council for Research in Indian Medicine &Homoepathy, 1971): 56–59

[112]-Aziz Pasha, “List of Arabic, Persian andUrdu Medical Manuscripts in the Department of History of Medicine,”

Bulletin of the Department of History of Medicine 1 (1963): 110–112

[113]–Jamia Nizamiya, Shibli Gunj, Hyderabad 500002

[114]-See Parveen R. Frooqui, A Study of Jamia Nizamia (Hyderabad:The Author, 1972)

[115]-David Pinault, “AnInvestigation of Arabic and Persian Manuscripts in Selected Indian Libraries,”Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990): 77

[116]-Jamia Nizamia:125 Glorious Years,” Siyasat Fortnightly International (January 16–311997): 1

[117]-Kutub Khanah-i Rawdat al-Hadith, Rain Bazaar, Hyderabad 500023

[118]–Mecca Masjid Library, Charminar, Hyderabad 500002

[119]-Mohamed Taher and M. A. K. Fatimy, “Mosque Library: A CaseStudy,” Indian Library Association Bulletin 20, 1–2 (April-September1984): 38–41

[120]–Osmania University Library, Osmania University Campus, Hyderabad 500007

[121]–A Descriptive Catalogue of Urdu Manuscripts at Osmania UniversityLibrary, compiled by Muhammad Ghouse and A. W. Shakira, (Hyderabad:Osmania University Library, 1984)

[122]Aziz Pasha, “List of Arabic & Persian Medical Manuscripts in theOsmania University Library,” Bulletin of the Department of Historyof Medicine 1 (1963): 50–53-

[123]-“Treatises ofHistorical Interest in the Osmania University Library,” Bulletin of theDepartment of History of Medicine 1 (1963): 54–56

[124]-Paul Sprachman, “PhotographingIslamic Manuscripts in India,” South Asia Library Notesand Queries 14 (November 1982): 7

[125]-Hans Daiber, “New ManuscriptFindings from Indian Libraries,” Manuscripts of the Middle East 1(1986): 26–48

[126]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and PersianManuscripts in Selected Indian Libraries,” HamdardIslamicus13, 2(Summer 1990): 77

[127]–Saidiya Library, 5–6–175 Aghapura, Hyderabad 500001

[128] -Troop Bazaar

[129]–A Catalogue of Arabic Manuscripts, 2 vols., edited by MuhammadGhouse and others (Hyderabad: Saidiya Library, 1968–1991)

[130]-Burhanuddin Husain, The SaeediyaLibrary, (Aurangabad, 1937)

[131]-Klaus Fischer, “Some Illuminated PersianManuscripts in the Saidiyah Library,” Islamic Culture 30 (1956): 36–39

[132]-M. Nizamuddin, “A Unique Illustrated Manuscript of Sa‘di’s Gulistan,”pp. 121–126, in Studies in Indian Culture: Dr. Ghulam YazdaniCommemoration Volume, edited by H. K. Sherwani, (Hyderabad,1963)

[133]-Aziz Pasha, “List of Unani Medical Manuscripts Preserved inSayeediya Library,” Bulletin of the Department of History of Medicine3 (1965): 39–40

[134]Annemarie Schimmel, “Impressions from a Journeyto the Deccan,” Die Welt des Islams 20, 1–2 (1980): 104–107-

[135]-PaulSprachman, “Photographing Islamic Manuscripts in India,” South AsiaLibrary Notes and Queries 14 (November 1982): 7

[136]-Narayana Rao

[137]-Salar Jang Museum and Library, Hyderabad : http://WWW.Salarjungmuseum.com/

[138]-DiwanDewdi.

[139]-A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Salar Jung Collection,vol. 1–7, edited by Muhammad Nizamuddin and MuhammadAshraf, (Hyderabad: The Museum, 1957–1993).

[140]–A Catalogue of PersianMss. in the Salar Jung Museum and Library, vols. 1–10, edited byMuhammad Ashraf, (Hyderabad: The Museum, 1965–1991).

[141]–Guide Book [to] Salar Jung Museum, (Hyderabad:Salar Jung Museum, 1998).

[142]-Rahmat Ali Khan, “Salar JungMuseum and Library,” pp. 73–75, in Handbook of Libraries, Archives,

and Information Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta, (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991).

[143]-M. Nizamuddin, “Hidden Treasures of Arabic and PersianManuscripts in the Salar Jung Museum,” Indo-Iranica 10, ii (1957):26–41.

[144]-Aziz Pasha, “List of Arabic Medical Manuscripts in SalarJung Oriental Library,” Bulletin of the Department of the Historyof Medicine 2 (1964): 33–39.

[145]-Paul Sprachman, “Photographing IslamicManuscripts in India,” South Asia Library Notes and Queries14 (November 1982): 7.

[146]-M. S. Randhawa, “Rare Bukhara Manuscript:Raudat ul-Muhibbin,” Arts & the Islamic World 1, 4 (1983/84): 7–10.

[147]-KarlJ. Khandalwala and Rahmat Ali Khan, Gulshan-e Mussawari: Seven IllustratedManuscripts, (Hyderabad: The Museum, 1986).

[148]-Hans Daiber,“New Manuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of theMiddle East 1 (1986): 26–48.

[149]-David Pinault, “An Investigation of Arabicand Persian Manuscripts in Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus13, 2 (Summer 1990): 75–77.

[150]-Erkan Turkmen, “Divan-i Hafiz-iKhawrezmi Preserved in Salar Jang Museum Library,” Khuda BakhshLibrary Journal 53 (1990): 65–68.

[151]–Manuscripts of Hyderabad, edited byRahmat Ali Khan, (Hyderabad: Salar Jung Museum, 1990).

[152]-“Manuscripts on the Prophet’s Life in Salar Jung MuseumLibrary,” Radiance (5–11 September 1993): 61–62

[153]-S. A. Hussain, “Zakhira-e Nizam Shahi: A Medical Manuscript of the Nizam ShahiPeriod,” Bulletin of the Indian Institute of History of Medicine 23, I(1993): 59–64

[154]–The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor,translated, edited & annotated by Wheeler M. Thackston, (NewYork: Oxford University Press, 1996)

[155]-S. M. Razullah Ansari, “Rare Arabic andPersian Manuscripts on Astronomy in the Saler Jung Museum,” Salar Jung Museum Bi-Annual Research Journal 33–34 (1996–97): 13–18

[156]-ZiauddinDesai, “Foremost Indian Repository of Outstanding Specimensof the Art of Islamic Calligraphy: Saler Jung Museum,” Indo-Iranica50 (1997): 75–84

[157]-John H. Barnes, “Patron of Arts,” Biblio (New Delhi) (March-April 2003): 13–14

[158]–BIHAR, Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Ashok Raj Path, Patna 800 004

[159]-B. M. Gupta,

“Khuda Bakhsh Oriental Public Library,” pp. 88–94, in Handbook ofLibraries, Archives and Information Centers in India, edited by B. M.Gupta, (New Delhi: Aditya Prakashan, 1991)

[160]–Catalogue of Arabic and Persian Manuscripts in the Oriental PublicLibrary at Bankipore, 34 volumes, edited by Azim al-Din Ahmad etal.(Calcutta and Patna: The Library, 1980)

[161]-Edward Dennison Ross, “A Word on Professor Seidel’sReview of Bankipore Catalogue,” Zeitschrift der Deutschen Morgenland¨andischen Gesellschaft 66 (1912): 148–160, and 528

[162]-Vincent C. Scott O’Connor,An Eastern Library: With Two Catalogues of its Persian and ArabicManuscripts (Glasgow, 1920; revised edition published by the KhudaBakhsh Library in 1977(

[163]–Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the KhudaBakhsh Oriental Public Library, 2nd edition, vols. 1–36 (Patna: TheLibrary, 1970)

[164]– طب اسلامی در بر صغیر (پاکستان)

[165]– نسخه های خطی ترکی در کتابخانه های هند

[166]-Erkan Turkmen,“Hindustan ke Kutub Khanon main Turki Makhtutat,” KhudaBakhsh Library Journal 54–55 (1990): 434–35

[167]-Zalmay Hewadmal,“Nuskh-i zaban-i Pushto dar Kitab Khanah-yi Khuda Bakhsh, Patna,”Khuda Bakhsh Library Journal 53 (1990): 204-217

[168]–Arabic and PersianManuscripts in the Khuda Bakhsh Library, Corrections and Additions,by Z. A. Desai (Patna: The Library, 1995)

[169]–Descriptive Catalogue ofRare Arabic Manuscripts Preserved in Khuda Bakhsh Library, editedby M. Zakir Hussain, 3 vols. (Patna: The Library, 1997)-

[170]-Salahuddin Khuda Bakhsh andJadunath Sarkar, Khuda Bakhsh (Patna: The Library, 1981)

[171]–MawlawiKhuda Bakhsh (Patna: The Khuda Bakhsh Library, 2001)

[172]-Jadunath Sarkar

[173]-T. Bloch, “Eine Sammlung Persischer und ArabischerHandscriften in Indien (Bankipore),” Zeitschrift der Deutschen Morgenland¨andischen Gesellschaft Lxiii (1909): 98–102

[174]-J. I. Hasler, “TheOriental Public Library, Bankipore,” The Muslim World 6 (1916): 57–66

[175]-Vincent C. Scott O’Connor, An EasternLibrary (Glasgow, 1920)

[176]–Khuda Bakhsh Library Journal

[177]-نسخه های خطی اردو: مقالات سمینار منطقه ای جنوب آسیا در سال 1987

[178]-BrahmadevaPrasad Ambashthiya, “An Urdu Manuscript in Khuda BakhshLibrary,” Indian History Congress Proceedings 21 (1958): 306–317

[179]– نفايس الكلام و عرايس الاقلام: کتابی فارسی از دوره راجه علی خان فاروقی، والی خاندش

[180]– نسخ های خطی آثار مولانا غلام علی آزاد بلگرامی در کتابخانه خدابخش

[181]-Paul Sprachman, “PhotographingIslamic Manuscripts in India,” South Asia Library Notesand Queries 13 (June 1982): 9

یک نسخه خطی طبی مهم-[182]

– القائل الجلا و اسرار الخفا، نسخه موجود در کتابخانه خدابخش[183]

[184]-K. A. Shafique Azmi, Ghulam Mehdi,& K. J. Shamsi, “Some Salient Features of Kitabul Hashaish With

Special Reference to Manuscript Preserved in Khuda Bakhsh OrientalLibrary,” Bulletin of the Indian Institute of History of Medicine 23,ii (1993): 143–148

[185]-Muhammad Zakir Husayn Nadwi, “Khuda BakhshLibrary ka ek Makhtutah Khulasa-yi Anis al-Talibin,” Ma,arif (Azamgarh)July 1998: 67–76

[186]-S. N. Sahi, “The Khuda Bakhsh OrientalPublic Library,” The Illustrated Weekly of India 22 October 1967:26–27

[187]– کتابخانه شرقی عمومی خدابخش

– جشن صد سالگی کتابخانه خدابخش[188]

[189]-Shuchi Sinha, “Old World Charm: Ramayana in Persian? Thatand Other Medieval Texts . . . ” India Today 12 April 2002: 8

[190]-“KhudaBakhsh Library in Dire Straits,” Islamic Voice (Bangalore) April 2003, http://islamicvoice.com/april.2003/community.htm#kbl

[191]– یک کتابخانه شرقی دیگر

[192]-Syed Hasan Askari, “A Rare and Unique Eighth Century Arabic Manuscript on Embassies and Amanuences of the Prophet of Islam,” Indo-Iranica 39, 1–4 (1986): 1–20

[193]-Raja Pyare Lal Ulfati

[194]-“Historical Contents of a Newly-DiscoveredPersian Manuscript,” Indian Historical Records Commission Proceedings16 (1939): 179–187;

[195]-“Fragments of a Newly Discovered PersianManuscript by a Hindu News Writer,” Indian History Congress Proceedings12 (1949): 270–273

-كتابخانه هاي كمتر شناخته شده عظيم آباد پتنه[196]

[197]-Shakranawa

–  نسخه خطي چند كتاب[198]

[199]-Muhammad Shafi, “A Short Summary of theNotes on Persian and Arabic Manuscripts Exhibited in Connectionwith the 8th Session of the Indian Historical Records Commission inDelhi,” Indian Historical Records Commission Proceeding 8 (1925): 45–56

[200]-Gopi Chand Narang

[201]-Chand Husayn Shaikh, A Concise Catalogueof Manuscripts and Mughal Documents of Relating to Khan BahadurZafar Hasan (Delhi, 1946)

[202]– فهرست توصیفی نسخه های خطی اردو دهلی

[203]–Urdu Manuscripts: A Descriptive Bibliography ofManuscripts in Delhi Libraries (New Delhi: Heritage Publishers, 1977)

[204]–Anjuman-i Tarraqi-yi Urdu Library, 212 Rouse Avenue, New Delhi 110002

[205]-Muslim Educational Conference

[206]–Dargah of Shah Abu al-Khayr, New Delhi 110006

– فهرست مخطوطات درگاه شاه ابوالخير در دهلی[207]

[208]–Khuda Bakhsh Library Journal

– نسخه خطی نادر تفسیر کاشف الحقايق[209]

[210]–Ghalib Academy, Hazrat Nizamuddin, New Delhi 110013

[211] –Hardayal Municipal Public Library, Near Town Hall, Near Old Delhi Railway Station, Delhi 110006

[212]-Hardinge Public Library

[213]– “How about Mahabharat in Persian,” The Tribune (Chandigarh)2 February 2002; “A Library with a Grand History,”http://www.thedelhicity.com/DelhiGuide/

[214]–Indian Council for Cultural Relations Library, Azad Bhavan, Indraprastha Estate, New Delhi 100002

[215]-David Pinault,“An Investigation of Arabic and Persian Manuscripts in Selected Indian

Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990): 71–82

[216]–Hakim Muhammad Said Central Library, Jamia Hamdard, Tughlaqabad, New Delhi 100062

[217]-Syed Ausaf Ali, “Indian Institute ofIslamic Studies,” pp. 251–253, in Handbook of Libraries, Archives and

Information Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta, (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991)

[218]–A Catalogue of Arabic and Persian Medical Manuscripts in the Library of the Indian Institute of theHistory of Medicine and Medical Research, edited by Shabbir AhmadKhan Ghawri, T. Siddiqi, and Syed Ausaf Ali, (New Delhi: The Institute,1969–)

[219]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscripts inSelected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990):74–75

[220]–National Archives of India Library, Janpath, New Delhi 110001

[221]–Catalogue of Manuscripts of the Fort William College Collection inthe National Archives of India Library, edited by R. K. Perti, (NewDelhi: The Archives, 1989)

[222]–Descriptive List of Miscelleaneous PersianDocuments, 1633-1867 , edited by R. K. Perti, (New Delhi: NationalArchives of India, 1992)

[223]-Paul Sprachman, “Photographing IslamicManuscripts in India,” South Asia Library Notes and Queries

13 (June 1982): 8–9

[224]–Guide to the Records in the National Archivesof India, part III (B) Persian Department (1755–1888), (New Delhi:National Archives, 1979)

[225]–National Museum of India Library, Janpath, New Delhi 110001

[226]-Paul Sprachman, “Photographing Islamic Manuscripts in India,”South Asia Library Notes and Queries 13 (June 1982): 8–9

[227]-Y. K. Bukhari,“The Manuscript of Tuzuk-i Jahangiri in the National Museum,” IslamicCulture 37 (1963): 283–294

[228]-Hans Daiber, “New ManuscriptFindings from Indian Libraries,” Manuscripts of the Middle East 1

(1986): 26–48

[229]-Barbara Schmitz and Nasim Akhtar, “Important Illutrated Manuscriptsin the National Musuem, New Delhi,” Marg 53, 4 (June 2002):56–73

[230]–Zakir Husain College Library, Ajmeri Gate, Jawaharlal Nehru Road, Delhi 110006

[231]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscriptsin Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990):73–75

[232]Zakir Husain Library, Jamia Millia Islamiya, Jamia Nagar, New Delhi 110025-

[233]-DavidPinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscripts in SelectedIndian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990): 75

[234]–GUJARAT, Ahmadabad, Dargah Hazrat Pir Muhammad Shah Library, Pir Muhammad Shah Road

Pankore Naka, Ahmadabad 380001

[235]-Muhammad Zuber Qureshi, “The History of Hazrat Pir Muhammad Shah at Ahmadabad,” Islam in India: Studies and Commentaries,vol. 2, edited by Christian W. Troll, (New Delhi: Vikas,1985), pp. 282–300

فهرست توصيفي نسخه هاي خطي اردو، فارسي و عربي[236]

[237] –Arabi, Farsi, Urdu Makhtut ki wadahati fihrist, 5 vols., (Ahmadabad: Pir Muhammad Shah Dargah Sharif Trust, 1998

[238]-MohamedTaher, Amin Ahmed Khan, and MuhammedBurhanuddin, “DargahLibraries in India: A Comparative Study,” International Library Journal18 (1986): 337–345

[239]-Z. A. Desai, “Some Rare Seal-Bearing PersianManuscripts in the Hazrat P. M. Dargah Library,” Indo-Iranica46, l-lv(1993): 52–73.

[240]–Gujarat VidyaSabha& B. J. Institute of Learning، H. K. Arts College Campus ، Ashram Road، Ahmadabad 380009

[241]–Descriptive Catalogue of Arabic and Persian Manuscripts: GujaratVidya Sabha Collection, edited by Chhotubhai Rancchodji Naik, (Ahmadabad:The Sabha, 1964)

[242]–A Supplement to the Catalogue of thePersian and Arabic Manuscripts of B.J. Institute Museum, part III,

(Ahmedabad: Institute of Learning and Research, 1989)

[243]-W. H. Siddiqi, “The Huge Manuscript of the Holy Qur’an at Baroda,”Journal of the Oriental Institute (Baroda) 33, 3–4 (March-June1984): 34–345

[244] -“Unique Copy of the Holy Qur’an in Baroda Mosque,” The Indian Express 9 June 1996

– يك نسخه خطی از قرآن موجود در باروده[245]

يك نسخه خطی از شاهنامه در مسجد جامع باروده[246]

[247]– M. S. Aparao Bholanath Library

[248]Navsari, First Dastur Meherji Rana Library, Navsari, B 5/29 Safdar Jang Enclave, New Delhi 110029

[249]–Descriptive Catalogue of All Manuscripts in the First Dasture Meherji Rana Library, edited by B. N. Dhabar,(Bombay, 1923)

[250]–Surat, Al-Jam,iat al-Sayfiyah, Devdi Mubarak, Zampa Bazaar, P.O. Box 392, Surat 395003

-يكي از فرقه هاي اسماعيليه[251]

[252]-“Al-Jamaea-tus-Saifiyah Arabic Academy,” Muslim India (December1985): 556

[253]–Alawi Bohra Library, Mazun al-Dawah al-Alawiyyah, Al-Wazarat al-Alawiyyah, Badri Mahalla, Vadodara 390017

[254]-Jamsheed Cawasji Katrak, Oriental Treasures: Being CondensedTabular Descriptive Statement of Over 1,000 Mss. . . . in Iranian andIndian Languages . . . in Private Libraries of Parsis in Different Partsof Gujarat (Bombay, 1941(

[255]–Center for Central Asian Studies, Research Library, University of Kashmir, Hazratbal, Srinagar 190006

[256]–Jammu & Kashmir Islamic Research Center, P.O. Nowshehra, Srinagar 190001

[257]-Yoginder Sikand, “A Man With a Mission,” Milli Gazette 1–15 July2002: 18

[258]–Research and Publications Department, Government of Jammu and Kashmir, Srinagar

[259]-Mohammad Ibrahim, “Manuscript Materialof the Mughal Period in the Research and Publications Department,

Srinagar,” pp. 522–525, in Sources of the History of India, Vol. II,edited by S. P. Sen, (Calcutta: Institute of Historical Studies, 1979)

[260]–A Descriptive Catalogueof Persian Manuscripts in the Research and Publications [Department]

Library, edited by Abdul Majid Matoo, (Srinagar: Center of CentralAsian Studies, University of Kashmir, 1994)

[261]–Sir Pratap Singh Museum, Lalmandi, Srinagar 190008

[262]-Persian Manuscripts in the S. P.S. Museum, Srinagar.”Journal of Central Asian Studies (Srinagar) 7

(1996): 97–100

[263]-“MughalEra Qur-an Stolen,” Milli Gazette (1–15 Feb., 2004): 19

[264]–KARNATAKA, Archæological Museum, Bijapur 587138

-فهرست مختصر نسخه های خطی موزه بيجاپور[265]

[266]-V. S. Sukthankar, Descriptive Catalogueof the Bijapur Museum of Archæology, (Bombay: Government Central

Press, 1928)

[267]-Oriental Research Institute, Mysore 570001

[268]–A Catalogue of Persian Manuscripts in Oriental Research Institute,Mysore, edited by Mir Mehmood Husine, (Delhi: Anjuman-e-Farsi,1980)

[269]–Selectionsfrom the Records of the Bombay Government, no. XLI (NewSeries) 1856, pp. 213–242

[270]-P. M. Joshi’s “Ali Adil Shah and His RoyalLibrarian: Two Ruqas,” Journal of the Bombay Branch of the RoyalAsiatic Society 31–32 (1956–57): 97–107

[271]-K. S. K. Swamy’s “The Royal Library of Bijapur,” Islamic Culture8 (1934): 115–119

[272]-Salim al-Din Qureshi, “The Royal Libraryof Bijapur,” in Handbook of Libraries and Information System

in India, vol. 9, pp. 165–173, edited by B. M. Gupta, (Delhi: AdityaPrakashan, 1991)

[273]–PakistanLibrary Bulletin 11, 3–4 (September-December 1980): 83–93

[274]– کتابخانه بی مانند بيجاپور در حيدرآباد

[275]-Charles Stewart, ADescriptive Catalogue of the Oriental Library of the late Tipoo, Sultanof Mysore (Cambridge, 1809)

[276]-Hidayat Hosain, “The Library ofTipu Sultan,” Islamic Culture 15 (1940): 139–167

[277]-S. C. Sutton,Guide to the India Office Library, (London: India Office Library, 1967)

[278]-Annemarie Schimmel, “Impressions from a Journeyto the Deccan,” Die Welt des Islams 20, 1–2 (1980): 104–107

[279]-Mohamed Taher, Amin Ahmed Khan, and Muhammed Burhanuddin,“Dargah Libraries in India: A Comparative Study,” International LibraryReview 18 (1986): 337–345

[280]–MADHYA PRADESH,  Maulana Azad Central Library, State Archives Old Secretariat, Bhopal 462001

[281]-ItwaraRoad

[282]–National Archives of India, Regional Office, Civil Lines, Bhopal 462002

[283]–Sitamau, Mandsaur, Shri Raghubir Sinh Library, Shri Natnagar Shodh-Samsthan, Sitamau, Mandsaur 458990

[284]-N.B. Roy, “Raghubir Library,” pp. 281–285,in Essays Presented to Sir Jadunath Sarkar, vol. II, edited by Hari

Ram Gupta, (Hoshiarpur: Dept. of History, Panjab University, 1958)

[285]–A Handlist of Important Historical Manuscripts in the Raghubir Library,edited by Raghubir Sinh, (Sitamau: The Library, 1949)

[286]–A Catalogue of Persian Manuscripts and Records in the Shri Raghubir Library,edited by A. H. Nizami, (New Delhi:D.K. Publishers, 1993)

[287]-B. P. Ambashthya, “Some Letters from Jaipur Records (Persian)in Sir Jadunath Sarkar’s Collection at Dr. Raghubir Sinh’s Library,”Indian Historical Records Commission Proceedings 35 (1960): 23–30;36, ii (1961): 99–103

[288]-A. H. Nizami, “Reminscence,” pp. 149–151

[289]–Princely Historian:Commemoration volume of Maharajkumar Dr. Raghubir Sinh, editedby K. S. Rathore (Jaipur : Shri Natnagar Shodh-Samsthan, Sitamau,and Publication Scheme, 1994)

[290]–Vikram Kirti Mandir, Vikram University, Scindia Oriental Manuscripts Library, Ujjain 456010

[291]–Catalogue of Oriental Manuscripts Collected till the Endof March 1935 and Preserved in the Oriental Manuscripts Library, Ujjain(Gwalior, 1936)

[292]–MAHARASHTRA,  Balapur, Akola, Khanqah-i Naqshbandiyah, Balapur, Akola 444302

[293]-Hadi Naqshbandi, “List of Manuscripts of Shah Inayat Allah Library,”Khuda Bakhsh Library Journal 107 (1997): 59–70

[294]–Anjuman-i Islam Urdu Research Institute, Karimi Library, 92 DN Road Mumbai-400 001

[295]– یک کتابخانه قدیمی از علوم شرقی

[296]–The Asiatic Society, Town Hall, Mumbai 400 023

[297]-B. V. Joshi, “AsiaticSociety Library,” pp. 85–87, in Handbook of Libraries, Archives andInformation Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991)

[298]-A. A. A. Fyzee, “Descriptive List of the Arabic, Persian and UrduMss. in the Bombay Branch, Royal Asiatic Society,” Journal of theBombay Branch, Royal Asiatic Society 3 (1927): 1–43

[299]–A DescriptiveCatalogue of the Fyzee Collection of Ismaili Manuscripts, edited byMoiz Goriwala, (Bombay: University of Bombay, 1965)

[300]–Bharat Itihasa Samshodhaka Mandala, 1321 Sadashivpeth, Pune 411030

[301]-B. M. Gupta, “Bharat Itihasa Samshodhaka Mandala” pp. 293–300, in Handbook of Libraries, Archives and Information Centers inIndia, vol. 9, edited by B. M. Gupta, (New Delhi: Aditya Prakashan,1991)

[302]-“Fihrist-i Makhtutat-i Kitab Khanah-yi Bharat Itihasa SamshodhakaMandala,” Khuda Bakhsh Library Journal 106 (1996): 218–234

[303]-Aftabi,Tar,if-i Husain Shah, Badshah of Dakhan, edited by G. T. Kulkarniand M. S. Mate, (Pune: Bharat Itihasa Samsodhaka Mandala, 1987)

[304]–K. R. Cama Oriental Institute, 136 Bombay Samachar Road, Fort, Mumbai 400023

[305]-M. F. Kanga andKaikhusroo M. JamaspAsa “Cama Oriental Institute,” in EncyclopediaIranica, (London: Routledge, 1982–)

[306]–Catalogue raisonn´e of the Arabic, Hindustani, Persian and TurkishManuscripts in the Mulla Firuz Library, edited by Edward Rehatsek,(Bombay: Education Society’s Press, 1873)

[307]–Supplementary Catalogueof Arabic, Hindustani, Persian and Turkish Manuscripts . . . , edited by

Syed Abdullah Brelvi, and B. N. Dhabhar, (Bombay, 1917)

[308]–Author’sCatalogue of Printed and Lithographed Books and Some Manuscriptsof the Molla Feroze Library, (Bombay: Fort Printing Press, 1928)

[309]–A Catalogue of Mss. Belonging to the K. R. Cama Oriental Institute,edited by B. N. Dhabhar, (Bombay, 1917)

[310]“Manuscripts Presentedby Dr. Sir Jivanji Jamshedji Modi to the K. R. Cama OrientalInstitute,” Journal of the K. R. Cama Oriental Institute 31 (1937):132–155 –

[311]-S. Mahdi Gharavi, “TwoNoteworthy Manuscripts of al-Biruni’s al-Tafhim,” Islamic Culture 49,4 (October 1975): 215-219

[312]–Pharbasa Gujarati Sabha, Mumbaina Pharasi hastalikhita granthoninamavali, edited by Muhmmad Umar Kokil, (Bombay : The Sabha,1950)

[313]–Jama Masjid Library, Shaykh Memon Street, Mumbai 400002

– كتابخانه اي قديمي از علوم شرقي[314]

[315] –Maratha History Museum, Deccan College Postgraduate Research Institute, Yervada, Pune 411006

[316]-Satara Museum

[317]-D. B. Parsanis

[318]– B. M. Gupta, “Deccan College Archives and Library,” pp. 232–238,in Handbook of Libraries, Archives and Information Centers in India,Vol. 9, edited by B. M. Gupta, (New Delhi: Aditya Prakashan, 1991)

[319]-Chand Husayn Shaykh, “A Descriptive Hand List of Arabic, Persianand Hindustani Manuscripts Belonging to the Satara HistoricalMuseum . . . ” Bulletin of the Deccan College Research Institute 4, 3(1943): 246–262

[320]-Gulshan Khakee, “Note on the Imam Shahi Mss at the DeccanCollege, Poona.” Journal of the Asiatic Society (Bombay) n.s. 45–46 (1970): 143–155

[321]–Mumbai University Library, University Road, Fort, Mumbai 400032

[322]-Khatkhates

[323]–A Descriptive Catalog of the Arabic, Persian and Urdu Manuscriptsin the Library of University of Bombay, edited by Shaikh Abdul QadirSarfaraz, (Bombay: Dar al-Qayyimah Press, 1935)

[324]– فهرست نسخه هاي خطي دانشگاه بمبئي

[325]–A Descriptive Catalogue of the Fyzee Collection of IsmailiManuscripts, edited by M. Goriawala, (Bombay: University of Bombay,1965)

[326]-A. A. A. Fyzee, “A Collection of Fatimid Manuscripts,” pp. 209–220, in Comparative Librarianship:Essays in Honor of D. N. Marshall ,edited by N. N. Gidwani, (New Delhi:Vikas, 1973)

[327]-Shaykh Abdul Qadir Sarfaraz, “Two Unique Persian Manuscripts inthe University Library,” Journal of the University of Bombay (Arts &Law) 2, 2, part 6 (May 1934): 113–126

– چند نسخه خطي فارسي در دانشگاه بمبئي[328]

[329]-Khatkhate

[330]-Muhammad Hamidullah,“Literary Treasures of Aurangabad: Two Important Treasures ofManuscripts,” Islamic Culture 16 (1942): 449–456

[331]–Punjab State Archives & Library, Baradari Gardens, Patiala 1470001

[332]–A Descriptive Catalogue of Persian Manuscripts in the KapurthallaState Library, edited by K. M. Maitra, (Lahore: JijnaduPrinting Works, 1921)

[333]-Muhammad Shafi, “Khazain-i makhtutat-iKitabkhanah-i Riyasat-i Kapurthalla,” Oriental College Magazine 3,

iv (August 1927): 62–67; and 4, ii (1928): 1–4

[334]-V. S. Suri, “Rajab Ali Manuscripts in the Punjab GovernmentRecord Office,” Indian Historical Records Commission Proceeding 29,ii (1953): 146–152

[335]-J. S. Grewal, In the By Lanes of History: SomePersian Documents from a Punjab Town (Simla: Indian Institute ofAdvanced Study, 1975)

[336]-Jangveer Singh “Playing with Punjab’s Archival Records,” Tribune(Chandigarh) 17 January 2003

[337]Sikh History Research Department, Khalsa College, Amritsar 143005-

[338]–Catalogue of Persian and Sanskrit Manuscripts in the Sikh HistoryResearch Department up till March 31, 1962 , edited by Kirpal Singh,(Amritsar: Khalsa College, 1962)

[339]–A Catalogue of Punjabi and UrduManuscripts in the Sikh History Research Department up till March 31,

1963 , edited by Kirpal Singh, (Amritsar: Khalsa College, 1963)

[340]–RAJASTHAN, Arabic and Persian Research Institute Library, Tonk 304001

[341]-Shaukat Ali Khan, “Arabic and Persian Research Institute,”pp. 243–250, in Handbook of Libraries, Archives and Information Centers,vol. 9, edited by B. M. Gupta, (New Delhi: Aditya Prakashan,1991)

[342]–Catalogue of the Arabic Manuscripts, edited by ShaukatAli Khan, 3 vols. (Tonk: The Institute,1980-91)

[343]–Historical Heritage:A Bibliographical Survey of the Rare Manuscripts in the Arabic andPersian Research Institute Rajasthan, edited by Shaukat Ali Khan,(Tonk: The Institute, 1980)

[344]–Khazain al-makhtutat, edited by MuhammadImran Khan, 3 vols. (Tonk: The Institute, 1981)

[345]-“Some Unpublished Historical Works of Arabic & Persian ResearchInstitute, Tonk, Rajasthan,” Journal: Arabic and Persian Research InstituteRajasthan 2 (1983): 82–88

[346]–A Descriptive Catalogue of the PersianManuscripts, 2 vols., edited by Shaukat Ali Khan, (Tonk: TheInstitute, 1986)

[347]-Shaukat Ali Khan, “A Rare Manuscript ofJami,” Islamic Culture 47, 4 (October 1973): 327–333

– برخي نسخه هاي خطي كمياب در كتابخانه تونك[348]

– دو كتابخانه قديمي در تونك[349]

[350]– معين بن محمد كشميري و چند نسخه ناياب از صحيح بخاري

[351]-Shaukat Ali Khan, “PersianManuscripts in an Indian Collection,” pp. 417–429, in The Making of

Indo-Persian Culture: Indian and French Studies, edited by MuzaffarAlam et al., (New Delhi: Manohar, 2000

[352]-Shaukat Ali Khan, “SignificantManuscripts Relating to Hyderabad in Tonk,” Salar Jung MuseumBi-Annual Research Journal 27/28 (1990–91): 16–22

[353]-“A Palaceof Knowledge in Tonk,” Radiance (10–16 April 1994): 10

[354]-“List of Arabic, Persian and Urdu Manuscripts in theWaziruddawlah Library,”Basirat, Karachi, vol. 1, no. 1

[355]–Government Museum, Old City Palace, Alwar 301001

[356]-Jay Singh

[357]-Vinay Singh

[358]–A Descriptive Catalogue of the Arabic Manuscripts in the GovernmentMuseum (Jaipur: Department of Archaeology and Museums,Government of Rajasthan, 1960)

[359]-S. N. Sen, “A Note on the Alwar Manuscript of Waqiat-i Babari,”Islamic Culture 19 (1945): 270–271

[360]-19 (1945): 270–271.

Maharaja Sawai Man Singh II Museum, City Palace, Jaipur 302002

[361]–Catalogue of Manuscripts in Maharaja of Jaipur Museum, edited byG. N. Bahura, (Jaipur: Maharaja Sawai Man Singh Memorial Seriesno. 1, 1971)

[362]-David A. King, “A Hand list of the Arabic & Persian AstronomicalManuscripts in the Maharaja Mansingh II Library in Jaipur,” Journalfor the History of Arabic Science 4 (1980): 81–86

[363]-A. K. Das, “Akbar’sImperial Ramayana: A Mughal Manuscript,” pp. 73–84, in The Legendof Rama: Artistic Visions, edited by Vidya Dahejia, (Bombay: Marg,1994)

– فرمانهاي فارسي در كاپدادواراي جيپور[364]

[365]–National Archives of India, Record Center, 10 Jhalan Doongri Institutional Area, Jaipur 302017

[366]–Rajasthan State Archives, Jaipur

[367]–A Descriptive List of Farmans, Manshurs and Nishans addressedby the Imperial Mughals to the Princes of Rajasthan (Bikaner:Directorate of Archives, 1962)

[368]–Descriptive List of Vakil Reports addressedto the Rulers of Jaipus, vol. 1, Persian (Bikaner: Directorate

of Archives, 1957)

[369]–Saravasti Bhandar Library, Sarasvati Bhavan, Gulab Bagh, Udaipur 313001

[370]–Catalogue of Manuscripts in the Library of the Maharana of Udaipur,edited by M. L. Menaria, (Udaipur,  1943)

[371]–TAMILNADU, Government Oriental Manuscripts Library, University of Madras Library, Chennai 600005

– تاميلنادوي قديم و مدارس عربي و كتابخانه هاي موجود آن[372]

[373]–Catalogue of Oriental Manuscripts in the Government Library,2 vols. (Madras: The Library, 1860)

[374]–An Alphabetical Index ofManuscripts in the Government Oriental Mss. Library, Madras: Sanscrit,Telugu, Tamil, Kanarese, Malayalam, Maharathi, Uriya, Arabic,Persian and Hindustani, (Madras, 1893)

[375]–An Alphabetical Index of Urdu, Arabic and PersianManuscripts in the Government Oriental Manuscripts Library, editedby T. Chandrasekharan and others (Madras: The Library, 1939–1981)

[376]–An Alphabetical Index of Urdu, Arabic and PersianManuscripts in the Government Oriental Manuscripts Library, edited by T. Chandrasekharan and others (Madras: The Library, 1939–1981)

– نسخه اي مهم از ديوان قبلان بيگ[377]

[378]–Amanati Kutub Khanah-i Khandan-i Sharaf al-Mulk, Kutub Khanah-yi Madrasah-i Muhammadi, Kutub Khanah-yi Rahmaniya, Shams al-Ulama Qazi Ubayd Allah Oriental Library, 123 T.T. Krishnamachari Road, Chennai 600014

[379]-Chennai

– يادنامه جشن صد سالگي[380]

[381]–Amanati Kutub khanah-yi khandan-i Sharaf al-Mulk, edited byMuhammad Ghaus and Afdal al-Din Iqbal (Chennai: Madrasah-iMuhammadi, 1989)

– نسخه های خطی اردو در کتابخانه رحمانیه(مدرس)[382]

– نسخه های خطی اردو در کتابخانه شرقی شمس العلما قاضی عبیدالله[383]

– مجموعه رسائل مربوط به فنون جنگ در كتابخانه امانتي مدرسه محمدي[384]

[385]–Tamilnadu Archives and Historical Research Center, 28–29, Gandhi Irwin Road, Egmore, Chennai 600 008

– تاميلنادوي قديم و مدارس و كتابخانه هاي عربي آن[386]

– اطلاع دقیقی از جای نسخه های خطی اشاره شده در این بخش در دست نیست.[387]

[388]-EdwardCharles Thawtes, Dakani Manuscripts Containing 50 Specimensof Hindustani Hand-Writing, produced in Facsimile, (Madras: Addison,1892)

[389]-T. S. Rangarayan, “The Persian Records in theTamil Nadu Archives,” Quarterly Review of Historical Studies 9 (1969–70): 205–214

[390]–Maulana Azad Library, Aligarh Muslim University, Aligarh, 202002 U.P.

[391]-al-Furqan Foundation

– فهرست نسخه هاي خطي در عليگره[392]

[393]–Catalogue of the Manuscripts added to the MaulanaAzad Library, 1970–1972, edited by M. H. Razvi and S. A. K. Ghori,(Aligarh, 1973)

[394]–Catalogue of Manuscripts in the Maulana Azad Libraryduring 1970–1977 , pt 1: Persian manuscripts, edited by M. H. Razviand M. H. Qaisar Amrohawi, (Aligarh, 1980)

[395]–Catalogue of Manuscriptsin the Maulana Azad Library, 2 vols. (Aligarh, 1981–1985)

[396]–Catalogue of Manuscripts inthe Nizami Collection at the Maulana Azad Library, compiled by Jalal

Abbas Abbasi (Delhi: Idarah-i Adabiyat-i Delli, 2001)

– دو ديوان ناياب عرفي شيرازي[397]

– كتابخانه حبيب گنج چگونه گردآوري شد؟[398]

[399]– عناوين فهرست كتابخانه حبيب گنج

– كتابهاي كتابخانه هاي سلطنتي در حبيب گنج[400]

– چند كتاب كمياب در علم تاريخ در كتابخانه حبيب گنج[401]

[402]-Abd al-Hamid Khan, “Kitab Khanah-yi Academy of Islamic Research,All India Muslim Educational Conference, Kitab Khanah-yiSultan Jahan Manzil, Aligarh

[403]–Hakim Sayyid Zill al-Rahman Library, Ibn Sina Academy of Medieval Medicine and Sciences, Tijara House, Dodhpur, Aligarh, UP 202002

[404]–Uttar Pradesh State Regional Archives Library, 53 Mahatma Gandhi Road, Allahabad 211011

[405]-S. N. Sinha, “UP State Archives,”pp. 398–415, in Handbook of Libraries, Archives and Information Centers

in India, edited by B. M. Gupta, (New Delhi: Aditya Prakashan,

1991)

[406]-An Alphabetical Index of Persian, Arabic and Urdu Mss inthe Uttar Pradesh State Archives, edited by Jalaluddin & L.K. Nagar,

(Allahabad: State Archives of Uttar Pradesh, 1968)

[407]–Allahabad Museum,  Motilal Nehru Park, Kamala Nehru Road, Allahabad 211002

[408]–Catalogue of the Reference Library of the Provincial Museum, editedby G. D. Ganguli (Allahabad, 1892)

[409]-M. Chhotilal

[410]-Ganganath Jha

[411]-David Pinault, “An Investigationof Arabic and Persian Manuscripts in Selected Indian Libraries,”Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990): 72–73

[412]–Dar al-Musannifin, Shibli Academy,  P.O. Box 19, Azamgarh, U.P. 276001

[413]– یک نسخه خطی قدیمی از مثنوی فتوح الحرمین

[414]– یک نسخه خطی از کتابخانه دارالمصنفین

– نسخه های خطی اردو در دار المصنفین[415]

[416]–Dar al-Ulum Library, Deoband 247554

[417]– آشنایی با نسخه های خطی کتابخانه دار العلوم

[418]–Catalogue of the Arabic, Persian and HindustaniManuscripts of the Libraries of the King of Oudh (Calcutta, 1854,reprinted 1979)

[419]-Sprenger, Report on the Researches intothe Muhammadan Libraries (Calcutta, 1896)

[420]-“¨Uber eine Handschriftdes ersten Bandes des Kitˆab Tabqˆat al-Kabyr vom Sekret¨ar des Wˆaqidy,” Zeitschrift der Deutschen Morgenl¨andischen Gesellschaft 3 (1849): 450–56

[421]–Austrian Scholarship in Pakistan: A Symposium Dedicated to theMemory of Aloys Sprenger, (Islamabad: Austrian Embassy, 1997)

[422]-Shah Abd al-Salam, “Awadh ke Kutub Khaneh: Mazi aur Hal,”Rampur Raza Library Journal 8–9 (2001–2002): 303–308

– نسخه خطي تفسير شيخ مبارك[423]

[424]-Hardoi

[425]-M. Ansari,“Gopamau Collection of Persian, Arabic, and Urdu Manuscripts,” IndiaHistory Congress Proceedings 32, ii (1970): 430–434

[426]-Malik Ram,“Rumuz-i Kutub Khanah-yi Muftiyan-i Gopamau,” Khuda Bakhsh LibraryJournal 51–52 (1989): 553–579

– چهار گلشن، نسخه اي خطي درباب تاريخ هند[427]

[428]–Amir al-Dawlah Government Public Library, Qaysar Bagh, Lucknow 226001

[429]-Shah Abd al-Salam, “Amir al-Dawlah Public Library:Ek Taaruf,” Rampur Raza Library Journal 6–7 (2001–2002):294–297

[430]-Hans Daiber, “New Manuscript Findings from Indian Libraries,”Manuscripts of the Middle East 1 (1986): 26–48

[431]-David Pinault,“An Investigation of Arabic and Persian Manuscripts in Selected IndianLibraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990): 79–80

[432]–Kutubkhanah-yi Nasiriya, Nadan Mahal Road, Shastri Nagar, Lucknow 226003

[433] –Nadwi’s Union

[434]-Hans Daiber,“New Manuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of theMiddle East 1 (1986): 26–48

[435] –Madrasat al-Waizin, 16 Canning Street, Lucknow 226003

[436]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscriptsin Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990):79–80

[437]–Nadwat al-Ulama Library,  P.O. Box 93, Lucknow 226007

[438]-Mohamed Taher, “Madrasa Libraries in India: A Case Study of Nadwatal-Ulama, Lucknow,” pp. 112–127, in Handbook of Libraries, Archivesand Information Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991)

[439]-Hans Daiber, “New ManuscriptFindings from Indian Libraries,” Manuscripts of the Middle East 1

(1986): 26–48

[440]–Raja of Mahmudabad Library, Mahmudabad House, Qaysar Bagh, Lucknow 226001

[441]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscriptsin Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990):79

[442]–Sultan al-Madaris, Lucknow 226003

[443]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscriptsin Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990):79-80

[444] –Tagore Library, University of Lucknow, Lucknow 226007

[445]-Canning College

[446]-Rabindranatha Tagore

[447]–Catalogue of Oriental Manuscripts in the Lucknow University Library,edited by Kali Prasad (Lucknow: Ram Kumar Press, 1951)

[448]-David Pinault, “An Investigation of Arabic and Persian Manuscriptsin Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus 13, 2 (Summer 1990):79

[449] –RAMPUR, Rampur Raza Library, Hamid Manzil, Rampur 244901

[450]-H. R. Sood, “Rampur Raza Library,”pp. 95-97, in Handbook of Libraries, Archives and InformationCenters in India, Vol. 9, edited by B. M. Gupta (New Delhi: AdityaPrakashan, 1991)

[451]– سیری در کتابخانه های شرقی رامپور و لکهنو و رویدادهای آنها

[452]–Catalogue of Arabic Manuscripts in Raza Library, editedby Imtiyaz Ali Kahn Arshi, 6 vols., (Rampur: The Library, 1963-1977)

[453]–of the School of Oriental and African Studies

[454]-Hans Daiber,“New Manuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of theMiddle East 1 (1986): 26–48

[455]-W. H. Siddiqi, Rampur Raza Library: Monograph (Rampur: TheLibrary, 1998)

[456]– میراث علمی کتابخانه رضا

– سير پيشرفت علوم شرقي در هندوستان [457]

[458]“MawlanaImtiyaz Ali Khan Arshi,” Hamdard Islamicus 4, 2 (Summer 1987): 101–103-

[459]– نسخه خطی دیوان نظامی

[460]-يك نسخه خطي از صحيح مسلم

– يك نسخه خطي پزشكي در كتابخانه رامپور[461]

[462]– نسخه هاي متعلق به حيدرآباد در كتابخانه رضا رامپوري

[463]-W. H. Siddiqi, “Rampur Raza Librarymain Hyderabad se Mutaliq Makhtutat,” Salar Jung Museum

Bi-Annual Research Journal 33–34 (1996–97): 15–19

[464]-“Raza Library, Rampur”

[465]–Glimpses of a Prince State Rampur During the Raj , translated byTahira Naqvi (Karachi: Oxford University Press, 2001)

[466]-Nawab of Loharu

[467]-“Rudderless Raza Library,” Milli Gazette1–15 (October 2000): 9

[468]-“Rampur Raza Library:Recent Developments,” The Hindustan Times 4 October 1998,

Muslim India 191 (November 1998): 520

[469]-Purnima Sharma,“The Rampur Raza Library: A Priceless Collection,” The HindustanTimes 11 November 1994

[470]-“Government Announces Inquiry into AllegedLoss of Manuscripts from Reza Library,” Muslim India (April 1984):189

[471]– Paul Sprachman, “Photographing IslamicManuscripts in India,” South Asia Library Notes and Queries 14

(November 1982): 6–7

[472]-S. M. Imamuddin, “A Visit to the Rampur StateLibrary,” Islamic Culture 21 (1947): 360–368

[473]–Saulat Public Library, Rampur, U.P. 244901

– كتابخانه عمومي صولت: پنجاه سالگی[474]

[475]–Catalogue of Persian and Arabic Manuscripts of Saulat Public Library,edited by Abid Riza Bedar, (Rampur, 1966)

[476]–VARANASI, Banaras Hindu University Library, Varanasi 221005

[477]–A Descriptive Catalogue of Persian Manuscripts in the BenarasHindu University, edited by Amrit Lal Ishrat, (Varanasi: BenarasHindu University Press, 1965)

[478]–The Asiatic Society Library،1 Park Street،Kolkata 700016

[479]-Seringapatam Committee

[480]-Fort William College

[481]-“Asiatic Society of Bengal,” pp. 177–194, in Libraries,Archives and Information Centers in India, vol. 9, edited byB. M. Gupta, (New Delhi: Aditya Prakashan, 1991)

[482]– An Entire and Correct Editon of the Five Books upon Arabic Grammarwhich together with the principles of Inflection in the Arabic Language. . . Carefully collated with the Most Ancient and Accurate Manuscripts

which could be found in India, by John Bailllie, 3 vol. (Calcutta, 1802–1805)

– عبدالرحيم خانخانان و كتابخانه او[483]

[484]-Aloys Sprenger, Catalogue ofthe Arabic, Persian and Hindustani Manuscripts of the Libraries of

the King of Oudh (Calcutta: Baptist Mission Press, 1854, reprinted1979)

[485]–Catalogue of Persian Books and Manuscripts in the Library ofthe Asiatic Society, edited by Mirza Ashraf Ali (Calcutta: BaptistMission Press, 1890)

[486]–Catalogue of Persian Books and Manuscripts inthe Library of the Asiatic Society, edited by Mirza Ashraf Ali, (Calcutta:Baptist Mission Press, 1895)

[487]–Catalogue of Arabic Books andManuscripts in the Library of the Asiatic Society, edited by MirzaAshraf Ali, 2 vols. (Calcutta: Baptist Mission Press, 1899–1904)

[488]–Catalogueof Arabic and Persian Books and Manuscripts in the Library ofthe Asiatic Society, edited by Kamaluddin Ahmad and Abdul Muqtadir(Calcutta: The Bengal Secretariat Book Depot, 1905)

[489]–List ofArabic and Persian Manuscripts Acquired . . . by the Asiatic Societyof Bengal during 1903–1907 , edited by M. Hidayat Hosain (Calcutta,1908)

[490]–List of Arabic and Persian Manuscripts Acquired . . . by the AsiaticSociety of Bengal during 1908–1910 , edited by N. Ahmad and H.Razawi (Calcutta, 1911)

[491]–Author Catalogue of the Hyderabad Collectionof Manuscripts and Printed Books, edited by William Jones (Calcutta,1913)

[492]–Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts inthe Collection of the Asiatic Society of Bengal, edited by WladimirIvanow (Calcutta: The Asiatic Society, 1924, reprinted 1985)

[493]–Correspondence Corbin-ivonow: lettres entreHenry Corbin et Validmir Ivanow de 1947 `a 1966 , edited by SabineSchmidte (Paris: Diffusion Peeters, 1999)

[494]–Concise Descriptive Catalogue

of the Persian Manuscripts in the Curzon Collection, editedby Wladimir Ivanow, (Calcutta: Baptist Mission Press, 1926)

[495]–ConciseDescriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collectionof the Asia Society of Bengal, Supplements 1 & 2, edited byWladimir Ivanow (Calcutta: The Asiatic Society, 1927–1928)

[496]–Catalogueof the Arabic Manuscripts in the Collection of the Royal AsiaticSociety of Bengal, 2 vols., edited by Wladimir Ivanow and M. HidayatHosain (Calcutta: Royal Asiatic Society, 1939–1951)

[497]-Farhad Daftary, “Wladimir Ivanow, 1886–1970,” IslamicCulture XLV (1971): 55–67

[498]–Catalogue of Arabic Manuscripts (in tabularform) in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, edited by K.M. Maitra & M. S. Khan (Calcutta: The Asiatic Society, 1980–1999)

– خدمت انجمن آسيايي به زبان فارسي[499]

[500]-Asok Kumar Das, “The Jamiat tawarikh Manuscript in the AsiaticSociety Calcutta,” pp. 264–270 in Interaction Between Indian and CentralAsian Science and Technology in Medieval Times, v. 2, editedby Wazir Hasan Abdi (New Delhi: Indian National Science Academy,1990)

[501]-Said Khan Qurashi, “The Diwan of Muhammad Amin,” Indo-Iranica 46 (Sept.-Dec. 1993): 183–194

[502]–The National Library،Belvedere, Alipore، Kolkata 700027

[503]-JadunathSarkar

[504]–Catalogue raisonn´e of the Buhar Library, 2 vols, edited by WasimNasirRizawi, Maulvi Abdul Muqtadir, and M. HidayatHosain (Calcutta:Imperial Library, 1921–1923؛revised edition 1982)

[505]–Catalogue of the Persian Mss. of SirJadunathSarkar Collection, edited by S. M. Hasan (Calcutta: Imperial

Library, 1972)

[506]– نسخه هاي خطي موجود نزد سر جادونات سركار

[507]-M. HidayatHosain, “The Founders of the Buhar Library,” IslamicCulture 7 (1933): 125–146

[508]-S. M. Hasan, “JadunathSarkar’s Collectionof Persian Manuscripts,” Bengal Past and Present 90, part I (January-June 1971): 118–121

[509]–Victoria Memorial Hall Library، 1 Queen’s Way، Kolkata 700071

[510]–Manuscripts in Arabic, Persian nd Urdu: A descriptive Catalogueedited by IqbalJawid (Calcutta: Victoria Memorial Library, 1973)

[511]-M. Sami Ahmad, “Anwar-i-Suhaili: A Valuable Manuscript in theVictoria Memorial Collection,” Bulletin of the Victoria Memorial 15(1979): 31–35

[512]-M. Sami Ahmad, “Manuscript Copy of Faizi’s ‘Nal-Daman’ in the Victoria Memorial Collection,” Bulletin of the VictoriaMemorial 12 (1978): 28–30

[513]-Hazarduari Palace Museum & Library, Murshidabad

VisvaBharatiUniversity,Shantiniketan, Birbhim 731235-[514]

[515]– نسخه هاي خطي عربي، فارسي و اردو در دانشگاه ويسوه بهاراتي

[516]Holding of the National Archives of Pakistan: Microfilm of MSS. Cat No. 2. By MASOOD. Islamabad: Directorate of Archives and Libraries. 38pp. 1969.

[517]– Catalogue of the manuscripts in the Ganjbakhsh Library of Iran Pakistan Institute of Persian Studies, Islamabad, 1971-1976.

[518]– A descriptive Catalogue of  Persian & Arabic manuscripts in Ketabkhane-i- Ganjbakhsh the Library of Iran Pakistan Institute of Persian Studies, Islamabad, 1978-1982.

[519]– Descriptive catalogue of the Arabic, Persian and Urdu manuscripts in the Punjab University Library, By SEYYED MOHAMMAD ABDULLAH, Oriental Callege Magazine 2, 1926-1927.

[520]– Turkiye yazmalar toplu katalogu the union catalogue of manuscripts in Turkey, Ankara, T. C. Kuultur Bakanligi, kutuphaneler Genel Mudurlugu, 1979.

[521]– Milli Kutuphane yazmalar yazmalar Katalogu, The manuscripts catalogue of the Turkish National Library, By Mujgan Cubur, Altinay Sernikli, Dursun Kaya & others, Ankara: T. C. . Kuultur ve Turizm Bakanligi, Milli  kutuphane Baskanligi, 3vols, 1987-1992.

[522]– Fehmi Edhem Karatay.

[523] – آخرين آماري كه در سال 1386ش. از دوست عزيرم آقاي غلام كريم اُف، از كارمندان و مسئولين بخش خطي اين موسسه گرفته‌ بودم، انتشار 22 مجلد از فهارس اين موسسه بود.(بيگ‌باباپور)

[524]– Matematicheskie I astronomicheskie rukopisi Instituta Vostokovedeniya Akademii nauk Uzbekskoi SSR. By G. P. MATVIEVSKAYA. Tashkent, 1972, pp 169-200.

[525]– U. J. SEETZEN.

[526]–Katalog der islamischen, christlich orientalischen, judischen, judischen und samaritanischen Handschriften der Universitats-Bibliothek zu Leipzig, By K. VOLLERS & J. LEIPOLDT. Leipzig. 1906.