بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان : بررسی و مطالعه شمایل نگاری تشیع همراه با تزئینات هنری در تصویرگری ایرانی ، با تکیه بر آثار منتخب از موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی
Title:
Study and Analysis of Shiite Religious Iconography accompanied by Artistic Decorations in Iranian Pictography, Depend On Selective Artworks of Dr Mohammad Sadegh Mahfouzi’s Museum
عنوان : بررسی و مطالعه شمایل نگاری شیعی همراه با تزئینات هنری در تصویرگری ایرانی ، با تکیه بر آثار منتخب از موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی
چکیده : شمایل نگاری مذهبی را می توان به نوعی از عناصر هنرشیعی به شمار آورد ، که در حوزه های مهم نگار گری ایرانی نمود یافته و ازاین طریق بررسی عناصر شیعی در هنر اسلامی را فراهم می نماید . در این میان، برخی حاکمیت ها نیز سعی داشته اند تا از طریق هنر و فرهنگ ، سیاست را در پیش گیرند و از این طریق مشروعیت سلطنت خودرا آشکار سازند ، که این مساله نیز در خلق اینگونه آثار بی تاثیر نبوده است . در موزه نسخ خطی دکتر محمد صادق محفوظی آثاری در خصوص شمایل نگاری موجود است ، که عمدتا متعلق به دوره قاجار می باشند . این آثار علاوه بر آنکه اسنادی در خصوص هنر شیعی محسوب می شوند ، به نوعی نشانگر نوع و سبک تصویر گری در کنار هنر تذهیب و سایر عناصر تزئینی هستند . پژوهش حاضر سعی دارد ، با اتکا به این آثار ارتباط عمیق میان هنر و مذهب را بررسی نموده و به سبک تزئین و تصویر گری آنها در ادوار شان اشاره نماید.
اهداف مقاله :
1. معرفی سبک ها و نوع شمایل نگاری شیعی در تصویر گری ایرانی ، با تکیه برآثار منتخب ِ موزه دکتر محفوظی .
2.اثبات ارتباط عمیق هنر و مذهب از طریق تحلیل آثار منتخب از موزه دکتر محفوظی.
سوالات مقاله :
1.آثار هنری مورد بحث ، از چه نوع ویژگی و سبک تزئینی در شمایل نگاری ِ شیعی برخوردارند ؟
2.آثار هنری منتخب ، توسط چه مضامینی ، ارتباط عمیق بین هنر و مذهب را آشکار می سازند ؟
واژگان کلیدی : شمایل نگاری ، تزئینات ، شیعی ، موزه محفوظی.
*دکترا ی فلسفه ، رئیس و موسس مرکز دایره المعارف انسان شناسی ، موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی هنری دکتر محمد صادق محفوظی mahfouzi.museum@gmail.com email :
مقدمه
به تصویر کشیدن پیکره شاهان و پهلوانان اساطیری از قبل از اسلام در ایران ، مرسوم بوده است . اما شمایل نگاری یا تمثال سازی از چهره های مذهبی با مضامین شیعی ، احتمالا از اواخر دوران آل بویه معمول گشته که بیشتر دارای موضوعات عاشورایی و شمایل هایی از حضرت علی (ع) می باشد . قابل ذکر است که تحولات اجتماعی ادوار مختلف اسلامی در ایران، همواره بر سبک های اینگونه آثار تاثیر نهاده است . چرا که با به رسمیت در آمدن مذهب شیعه در عصر صفوی ، شمایل نگاری شیعی نیز به طور چشمگیری گسترش یافته که با تصویر گری در روی دیوار و توسط تصویر گران عامه رواج داشته است . این سنت در دوره قاجار بُعد گسترده تری یافته و به فضاهایی نظیر تکیه ، حسینیه ، سقاخانه و فضاهای قهوه خانه ای و …. نیز نفوذ نموده است . البته هر یک از این فضاها دارای تصاویری با موضوعات مختص خود بوده اند ، به طور مثال موضوعات تصویریِ سقاخانه ها ، شمایل هایی از سالار شهیدان ، امام حسین (ع) و سقای کربلا ، حضرت ابوالفضل (ع) با دستهای بریده بوده است .
این هنر مندان با خلق تابلو هایی با موضوعات شمایل نگاری شیعی ، همواره سعی داشته اند تا پرتوی از نور الهی را از طریق این آثار در ذهن مخاطبین تداعی نمایند . این نوع تصویر گری که در بر دارنده ی مضامین شیعی بوده اند، همواره تحت تاثیر گرایش افراد جامعه و حاکمان دوران به مذهب تشیع، ، جهت مشروعیت بخشیدن به حکومت خود شکل گرفته اند.
از ادوار مختلف اسلامی آثاری نیز در خصوص شمایل نگاری در موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی موجود است، که معرف شخصیت های امامان شیعه (ع) و پیامبر اعظم (ص) با مضامین مذهبی می باشد ، که خود عمدتا دارای تزئینات تذهیب در حواشی و طلا کاری هستند . این شمایل نگاری ها که توسط هنر مندان مختلف به تصویر کشیده شده اند ، بیانگر ارتباط عمیق هنر و مذهب شیعه در زمان خود و تحولات تاثیر گذار زمانه بر خلق اینگونه آثار هستند . همه ی این نمونه ها دارای ویژگی منحصر به فرد هنری در خصوص شمایل نگاری و تزئینات وابسته به آنند، که از منظر معرفی سبک تصویر گری حائز اهمیت بوده و جایگاه ارزشمندی را در هنر نقاشی ایرانی – اسلامی به خود اختصاص می دهند . موضوعات ، خطوط و تزئین به کار رفته در این آثار در نوع خود بی نظیر بوده و مطالعه در خصوص آنها را ضروری می نماید .
این آثار که موضوعاتی را در خصوص واقعه ی معراج پیامبر (ص) در کنار تصاویر حضرت علی 0ع) و حسنین (ع) را شامل می شوند ، بیانگر ارتباط عمیق مذهب شیعه و هنر تصویر گری اسلامی می باشند ، که با سبکی ماهرانه عناصر شیعی را معرفی می نمایند . در واقع موارد مذکور از اهداف مورد بحث پژوهش حاضر به شمار می روند ، و نیز مطالعه و بررسی در این خصوص منجر به ارتباطی موثر میان فعالان حوزه ی دینی و صاحبان نظر در رشته های هنری می شود .
پژوهش حاضر سعی دارد ضمن ارائه ی توضیحاتی پیرامون شمایل نگاری در ایران و ذکر مواردی در خصوص سبک این گونه آثار ، به معرفی نمونه های موجود در موزه نسخ خطی دکتر محفوظی پرداخته ، که از منظر هنری جایگاه پر رنگی را در این عرصه به خود اختصاص داده است .
تاریخچه شمایل نگاری مذهبی در ایران
در واقع شمایل نگاری سنتی است که در گستره ی هنر مذهبی گنجانده می شود . شمایل های شخصیت های مذهبی همواره به زبان انتزاع و رمز پردازانه به تصویر کشیده شده اند . این سبک هنری که در طی ادوار، تحت تاثیر منع و تایید دینی بوده است ، در بردارنده مفاهیمی در خصوص تحولات اجتماعی جوامع می باشد که خود بیانگر مشروعیت بخشیدن به حکومت ِ حاکمان زمان ، هستند .
جایگاه و نمود مذهب در موضوعات شمایل نگاری ها کاملا آشکار است، چرا که در بیشتر موارد سنت اسلامی را در ذهن مخاطب تداعی می نماید ، و به این علت در ادوار پیشین مورد حمایت بوده است . شمایل نگاری یا تمثال سازی در ایران ِ قبل از اسلام ، یکی از شیوه های هنر تصویر گری است که چهره ی قهرمانان ایرانی و شخصیت های اساطیری را به تصویر کشیده است .
همانطور که در قبل نیز اشاره شد ، شمایل نگاری در دوران اسلامی ، بیشتر بر اساس مضامین شیعی خلق شده که از دوره ی آل بویه نقش پر رنگ خود را ایفا می نماید . حاکمان دیلمی در سده های چهارم و پنجم هجری قمری حکومتی مبتنی بر اصول تشیع ایجاد نمودند ، و در قرن هفتم هجری قمری نیز ، با استقرار مغول ها علمایی نظیر خواجه نصیر طوسی و شاگردش علامه ی حلی معارف تشیع را به صورت محتوایی در ایران شکل دادند . پس از آن با اسلام آوردن غازان خان در 496 -710 هجری و مهم تر از آن پذیرفتن مذهب تشیع از سوی محمد خدابنده یا اولجایتو ، راه برای رشد این مذهب در ایران فراهم گردید . بعد از ایلخانیان علمای شیعه و بسیاری از فرقه ها ، امکان آماده سازی فرهنگ تشیع را برای دوران تیموری و پذیرش آن به عنوان مذهب رسمی در دوره ی صفویه فراهم نمودند ( عرفان ، 1385 : 41 ) .
در واقع می توان دریافت که تاریخچه ی شمایل نگاری های تشیع در ایران ، همزمان با تاریخ حاکمان این سرزمین رقم خورده است . چرا که همواره سیاست و دیگر تحولات جامعه بر روی سبک و سیاق اینگونه آثار تاثیر گذار بوده اند . بطور مثال در دوره ی تیموری ، روالِ حمایت از فعالیتهای فرهنگی ، هنری ارتباط نزدیکی با تمایلات سیاسی و موقعیت حاکمان تیموری داشته است . بعد از آنها صفویان نیز از بسیاری جهات ، وارثان سنت های هنری درخشان دربار تیموریان بودند ( حسینی ، طاووسی ، 1385 : 59 ) .
انتخاب مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور در عصر صفوی ، که قزلباش ها نقش پر رنگی در آن داشته اند ، تاثیر چشمگیری بر روی هنر و خصوصا تصویر گری داشته است .
پس از صفویه ، حرکت اصلی در شکل گیری شمایل نگاری در ایران ، توسط هنرمندان دوره ی قاجار صورت گرفت و رواج ادبیات دینی و گرایش مردم به مضمون های مذهبی ، منجر به جدی شدن شمایل نگاری در ادوار بعد گشت. در واقع در این زمان شاخه ای از نقاشی که از نگار گری ایرانی تاثیر پذیرفته و با ویژگی های زیبایی شناسی نقاشی دوره ی قاجار عجین گشته ، به مرحله ی ظهور رسیده و در کنار آن یکی از مهمترین جلوه های هنر مذهبی ، به نام نقاشی قهوه خانه ای شکل می یابد ( افشاری ، 1386 : 38 ) (Bashir,2006, : 235 – 234).
قابل ذکر است که یکی از مهمترین علل های شکل گیری سنت شمایل نگاری ، گسترش یافتن متون و مضامین ادبی منظوم و منثور مربوط به ائمه بوده است ، چرا که بسیاری از این شمایل نگاری ها که نشانگر واقعه ای بودند ، همواره با پرده خوانی صورت می پذیرفته اند . همچنین منابع و متون نمایشی چون تعزیه نیز نقش به سزایی بر شکل گیری شمایل نگاری خاص اسلامی داشته ، که در استقلال یافتنِ جایگاه خود در عرصه جهانی ، بی تاثیر نبوده است(Marzolph,2001 ,: 232) .
مطالعه نمونه ها یا آثار شمایل نگاری ها ی ادوار گذشته ، مبین این مطلب است که اوج این سنت با مضامین شیعی ، به لحاظ گستردگی و تنوع ، در عصر قاجار یه صورت پذیرفته است . آنچه که در این میان حائز اهمیت می باشد ، موقعیت ایران در عرصه هنر است ، یعنی مرحله ای میان نگار گری عصر صفوی و آغاز تاثیر پذیری از غرب . در این زمان است که هنرمندان سبکی متفاوت را پذیرفته و سنتی را جهت بیان مکنونات قلبی ، به مردمان جامعه خود عرضه می نمایند .
سبک ها و تزئینات شمایل نگاری ادوار اسلامی در ایران
شمایل نگاری های شیعی از لحاظ موضوعی ، دربردارنده ی پیوند عمیق دین و هنر می باشند . این پیوند از بسیاری جهات از تحولات اجتماعی جوامع صورت پذیرفته و این سنت که یک حوزه ی کاملا متفاوت است ، کوشش می کند تا با نقش آفرینی در بنا ها ، تابلو ها و … ، جلوه ای خاص از هنر را به مخاطب عرضه دارد .
هنرمند همواره سعی نموده در اینگونه آثار از نماد پردازی استفاده نماید ، به طور مثال یکی از این نماد ها هاله ی مقدس در گرد سر افراد است ، که معرف شخصیت مذهبی می باشد . ترکیبب بندی مقامی یاسلسله مراتبی نیز ، یکی از روش های هنرمندان در ایجاد شمایل نگاری شیعی یا مذهبی محسوب می شود . آنان در این ترکیب بندی ، سلسله مراتب یا جایگاه مکانی و زمانی یک فرد مذهبی را مشخص می نمایند . در نگاره ها فردی که متعلق به زمان دیگری باشد در ترکیب بندی مقامی ، دور تر از دیگران قرار می گیرد ( نصیری ، 1389 : 56و60 ) .
یکی از موضوعاتی که به عنوان عظیم ترین حماسه تاریخ اسلام و شیعه همواره الهام بخش هنر مندان مسلمان در ادوار مختلف بود ، واقعه عاشورا است .توجه به شخصیت های این حماسه در عرصه های مختلف هنری و ادبی نمود یافته ، که نقاشی یکی از این موارد می باشد .
در واقع این آثار دارای حیطه اجرایی بسیار متنوع و گسترده بوده اند که در کنار تنوع شیوه های اجرایی و مضامیمن مختلف مذهبی نمود می یافتند . انواع این آثار شامل نقاشی قهوه خانه ای ، پرده درویشی ، نقاشی پشت شیشه ، نقاشی دیواری ، نقاشی کتاب و نقاشی بر روی ابزار و آلات می باشند که خود دارای شیوه های اجرایی نقاشی رنگ و روغن روی بوم ، پارچه ، نقاشی روی کاشی ، نقاشی چاپ سنگی ، نقاشی پشت شیشه ، نقاشی روی گچ ، حکاکی و …. بوده اند . از سویی نیز این شمایل ها بر اساس مضمون به صورت های شمایل های فردی و جمعی کار می شده اند . موضوعات شمایل های فردی عموما مربوط به تصاویر ائمه مانند حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) و … بوده اند ، و موضوعات شمایل های جمعی نیز عمدتا شامل وقایع پیرامون انبیاء و اولیاء می باشند . از جمله می توان به واقعه ی عاشورا ، معراج حضرت رسول (ع) ، شمایل پنج تن و … اشاره نمود ( افشاری ، 1386 : 29 ) .
در نقاشی های قهوه خانه ای طراحی پیکر و شمایل اولیاء همواره دارای شباهت های نزدیک بوده است ، و هنرمندان سعی نموده اند تا با تغییرات جزئی در البسه و ابزار های این شخصیت های مذهبی تمایز بین آنها را ایجاد نمایند . در شمایل نگاری ها ، همواره اولیاء با حالت آرامش و متانت و طمانینه همراه با حالت استحکام و صلابت به تصویر کشیده شده اند . در بسیاری موارد چهره با صورتی گرد واز زاویه ای سه رخ با چشمانی درشت طراحی شده است که شباهتی عمومی بین چهره های اولیاء را نمایان می سازد ( قاضی زاده ، 1385 : 53و55 ) .
هنرمندان شیعه سعی نموده اند ، اندیشه ، تفکر و ارادت ِ به خاندان پیامبر (ص) و ائمه ی اطهار و خصوصا شخص حضرت علی (ع) و همچنین موضوعاتی نظیر آیات قرآنی ، معراج پیامبر ( ص ) و … را در آثار خود منعکس نمایند . امروزه متاسفانه بسیاری از آثاری که در این خصوص مضامینی را در بر گرفته اند ، در خارج از مرز های ایران دیده می شوند که نظر متفکران و صاحبان نظر خارجی را به خود جلب نموده اند . همه ی این آثار به نوعی سندی در خصوص مطالعه و بررسی مقوله ی هنر اسلامی به شمار می روند (Blair- Bloom, 2003: 177) .
شمایل نگاره های موجود در موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محفوظی
شمایل نگاره های موجود در موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ، دربیشتر موارد با به تصویر کشیدن ِ شخصیت های حضرت محمد (ص) ، حضرت فاطمه (س) ، حضرت علی (ع) و حسنین (ع) و غلامان و نزدیکانشان ترسیم شده است .
در بین این آثار ، نمونه هایی منتخب و مورد ارزیابی هنری و تحلیل قرار می گیرند . این آثار که مبین تحولات اجتماعی زمان خود هستند ، از منظر هنری نیز جایگاه ارزشمندی را به خود اختصاص داده اند و از این جهت مطالعه و بررسی در این خصوص را ضروری می نمایند . وجود امامان شیعه در اثار مذکورکه تاکید بر پیوند عمیق مذهب و هنر در آثار ایرانی – اسلامی دارد ، نشانگر آن است که هنروران ایرانی به جهت تحولات اجتماعی و خط مشی حاکمان ِزمان خود از عناصر شیعی بهره مند بوده اند .
هنر مند در یکی از برجسته ترین این آثار که معرف شمایل حضرت علی (ع) و حسنین (ع) در کنار ابوذر و قنبر1 می باشد ( تصویر شماره 1 ) ،سعی نموده تا با نشان دادن شخصیت حضرت علی (ع) در مرکزیت اثر و نیز بزرگنمایی تصویر آن حضرت ، جایگاه پر اهمیت و معنوی ایشان را در مذهب تشیع و خصوصا دین اسلام نشان دهد . معمولا حضرت علی (ع) و حسنین (ع) و دیگر شخصیت های مذکور با هاله ای از نور در اطراف سرکه نشان دهنده قداست است ، به تصویر کشیده شده اند . که در بیشتر موارد نیز دارای ترکیب بندی اصولی بوده اند ، چرا که هنرمند سعی نموده تا سلسله مراتب و جایگاه افراد را از طریق نحوه قرار گیری آنها در اثر نشان دهد (تصویر های شماره 6و5و4).
1.قنبر شخصی است که در برخی منابع به عنوان نگهدارنده شمشیر ذوالفقار معرفی شده است( شایسته فر،بهزادی،1383 : 37 ).
بهره مندی از فضای رنگین و هندسی در آثار ، زیبایی آنها را مضاعف نموده و نیز استفاده از رنگ سبز فام در تزئین و همچنین پوشش افراد نشان از آن دارد که هنرمند سعی در تداعی جلوه های مذهبی در ذهن مخاطب داشته است ( تصویر شماره 1 ) . اکثر آثار مورد بحث دارای تزئینات کتیبه ای زیبا در اطراف و بین فضای هندسی مرکزی ، به همراه تذهیب استادانه و نیز طلا اندازی در حواشی می باشند ( تصویر شماره 1 ).
تصویر شماره 1 : شمایل حضرت علی (ع) و حسنین (ع) و ابوذر و قنبر ، تذهیب و طلا اندازی در اطراف ، قلم استاد ابوالحسن غفاری ، دوره قاجار .( آرشیو موزه نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).
خلق این کتیبه ها که با سخنان حضرت رسول (ص) همراه بوده ، تاکید بر جانشینی به حق حضرت علی (ع) دارد . از طرفی تنوع رنگی و ظرافت نقوش در این آثار بیانگر جایگاه پر اهمیت آنها در هنر اسلامی می باشند (تصویر شماره 1 ) . که هنرمند در نشان دادن صلابت و اقتدار معنوی حضرت علی (ع) موفق بوده و نیز صفات معصومیت و صداقت حسنین (ع) را نیز به بهترین شکل در این شمایل نگاره ها به تصویر کشیده است (تصویر های شماره 6 و5 و 4 و 1 ) .
خالقان آثار در بیشتر موارد با نشان دادن حروف و اشکال هندسی و گیاهی بسیار زیبا و متنوع در کنار کتیبه هایی که بیانگر نام های پروردگار و سخنان اولیا بوده اند ، سعی در ایجاد عملی نمادین و فلسفی داشته اند . قابل ذکر است که این عمل در بیشتر موارد با نظم هندسی منحصر به فرد و رعایت اصل تقارن همراه است (تصویر های شماره 3و1 ) . دایره از کامل ترین اشکال و نمادی از سبکی و تحرک روح در هنر اسلامی به شمار می رود . در برخی از آثار هنرمند سعی نموده تا با بهره مندی از آن ، سیر دایره وار آسمان را در آثار خود به نمایش بگذارد ( تصویر شماره 1 ) .
کاربرد اشکال هندسی همواره در هنر اسلامی و همچنین بین صنعتگران جهان اسلام نیز مرسوم بوده است . بهره مندی از این عنصر در معماری اسلامی نیز کاربرد فراوانی داشته است . از اشکال پر کاربرد در هنر اسلامی می توان به دایره ، چند ضلعی ، مربع ، مثلث و …. اشاره نمود که هنرمندان ِ آثار مورد بحث ، در خلق آنها پیروز مندانه عمل نموده اند ( تصویر شماره 1 ) ozdural, 2000, p : 195 ) . (Abdullahi, Bin Embi, 2013 ,p: 250) .
به کارگیری نقوش هندسی از سده ی پنجم هجری قمری در خلق آثار هنری اهمیت خاصی را کسب نموده است (فراست ،1385 : 33 و 29 ). تصویر گری شمایل های گروهی و فردی 2(تصویر شماره 2 ) با در مرکز نشان دادن شخصیت مذهبی و تاکید بر وجود ملائکه در بالای سر و یا اطراف افراد در آثار مورد بحث ، علاوه بر تداعی محیطی معنوی ، سبک هنری دوره قاجار را معرفی نماید ( تصویر شماره 2 ) .جدا نمودن فضا های زمینه و نیز بستر کار از کادر ها و حواشی که با تزئینات خطی و نواری همراه بوده ، بسیار هنرمندانه و زیبا صورت پذیرفته است .
تصویر شماره 2 : شمایل حضرت علی (ع) و ملائکه ، حواشی تذهیب ، عمل استاد ابوالحسین صنیع همایون ، دوره ی قاجار .( آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).
این سبک از کار که در کنار نقوش ساده و نیز پیچیده صورت می گرفته منجر به زیبایی مضاعف آثار شده است. همچنین بهره گیری از معماری در بنیاد ترکیب بندی آثار نیز می تواند نشانگر تعادل پویا و مطلوب به شمار آید (تصویر شماره 2 ) .
از دیگر ویژگی های عمده هنری در این آثار می توان به ایجاد تزئینات تذهیب در حواشی و نیز کتیبه های زر نویس اشاره نمود(تصویر های شماره 5و3 ) . در برخی موارد نیز تغییر در نشان دادن هاله نور در اطراف سر شخصیت های مذهبی که نماد قداست به شمار می رفت . نشان از تغییر سبک این نوع تصویر گری داشته است . روش تغییر دایره به عنوان هاله مقدس به شعله های آتش که از عصر تیموری معمول گردیده است ، در آثار مورد بحث نشان از تداوم یک نوع سبک هنری دارد ( تصویر شماره 3 ) .
تصویر شماره ی 3 : شمایل حضرت علی (ع) وغلام قنبر ،حواشی تذهیب و کتیبه های زر نویس در اطراف ، قلم استاد رجبعلی .( آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).
نشان دادن نماد قداست افراد در تصاویر که در مواردی نیز از طریق انتخاب رنگ صورت می گرفت ، می تواند از ارزش های منحصر به فرد این آثار به شمار آید . کاربرد رنگ سبز به عنوان هاله نور در اطراف سر شخصیت های مذهبی نشانگر اهمیت این رنگ در هنر اسلامی و همچنین فرهنگ شیعی می باشد ( تصویر شماره 4 ) ، که در دیدگاه خالق اثر تاکید بر رنگی بهشتی داشته است . همچنین حضور ملائکه در این گونه آثار ، نشان از ایجاد فضایی معنوی و آسمانی در اثر داشته است ( تصویر های شماره 8 و 6 و 4 و 2 ).
تصویر شماره ی 4 : شمایل حضرت علی (ع) و حسنین (ع) و ملائکه ، تذهیب و کتیبه نویسی حواشی ، قلم استاد اسماعیل نقاشباشی . .( آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).
حضور آیه الکرسی در کنار نقش مایه های گیاهی و نیز تنوع رنگی جهت تزئین از جمله مواردی است که از طریق آن هنروران تلاش داشته اند تا جلوه های الهی و زیبا یی اثار بیافزایند . حضور اشعار با خط نستعلیق و دارا بودن زمینه ای آبی رنگ نیز نشان از سبک متفاوت هنر ایرانی –اسلامی دارد که جنبه زیبایی شناسی آثار را منعکس می نماید( تصویر شماره 5 ) .
تصویر شماره ی 5 : شمایل حضرت علی (ع) و حسنین (ع) حواشی تذهیب و حاشیه اشعار سفید آب نویسی ، خط نستعلیق .( آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ) .
از سبک های منحصر به فرد آثار منتخب موزه دکتر محمد صادق محفوظی ، می توان به حضور دو موضوع در یک اثر اشاره نمود . نشان دادن واقعه معراج پیامبر (ص) در کنار حضور حضرت علی (ع) و حسنین (ع) ، نشان از هنری شیعی دارد که با انتخاب بهترین رنگ های نمادین ، فضایی را با اقتدار معنوی نشان می دهد (تصویر شماره 6 ) .
تصویر شماره ی 6 : شمایل حضرت علی (ع) و حسنین (ع) ، و ابوذر و قنبر و معراج پیامبر (ص) سوار بر بُراق ، عمل استاد آقا مصطفی .( آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی).
بررسی اثار مذکور حاکی از آن است که هنرمندان با پای بندی به سنت نگارگری ایران ، سعی داشته اند تا فضای معنوی این آثار را به صورت فرازمینی نشان داده و درک خود را از ساختار ملکوتی موضوعاتی نظیر معراج (تصویر شماره 6) نشان دهند، تا در منعکس نمودن بیان محتوایی آن پیروزمندانه عمل نمایند .
به کارگیری سبک طراحی در شمایل نگاری فردی ، و رعایت اصل مرکزیت افراد در کنار نقش مایه های گیاهی و همچنین به کارگیری احجام هندسی نظیر دایره و مربع نیز می تواند حاکی از ویژگی های هنری آثار مورد بحث باشد ( تصویر شماره 7 ) .
تصویر شماره ی 7 : شمایل حضرت علی (ع) ، طراحی با آیات قرآن ، عمل استاد زرین قلم شیرازی . (آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).
در هنر اسلامی استفاده از رنگ سفید به منزله ی یکپارچگی رنگها می باشد ، که به منزله نماد توحید در خلق آثار هنری مورد استفاده قرار گرفته است ( قاضی زاده ، خزائی ، 1384 : 8 ). هنرمندان در شمایل نگاری ها ، با پوشاندن صورت شخصیت های مذهبی که به صورت روبندی سفید جلوه می نمود ، سعی در نشان دادن اهمیت رنگ سفید در هنر اسلامی داشته اند . از جهتی نیز خود داری از به تصویر در آوردن صورت مبارک شخصیت های خاص نظیر حضرت فاطمه (س) و حضرت رسول (ص) ( تصویر شماره 8) ، نشان از تعصب مذهبی هنر مند و جایگاه پر اهمیت دینی آنها دارد . ایجاد هاله نور که به وسیله دو دایره متوالی نیز می تواند تاثیر پذیری از سبک هنری سایر سرزمین ها را تداعی نماید ( تصویر شماره 8 ).
تصویر شماره ی 8 : شمایل حضرت پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) مراسم ازدواج ، عمل استاد علی محمداصفهانی ، (آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).
از دیگر مشخصه های نمادین در شمایل نگاری آثار موزه ی دکتر محفوظی می توان به استفاده هنروران از رنگ خاکی را عنوان نمود ، که می تواند به نوعی ارتباط جسم و خاک را مورد تاکید قرار دهد . در بیشتر موارد نیز رنگ آب و آسمان در پشت زمینه در نظر گرفته می شد که می تواند نشان از اهمیت این رنگ در شمایل نگاری داشته باشد . به کارگیری رنگ آبی در پوشش افراد مذهبی به نوعی می تواند نشانگر خوشبختی و صفای آب بوده باشد که با موضوعات برخی از آثار شمایل نگاری مورد بحث ، سنخیت می یابد . ( تصویر شماره 8 ) .
با بررسی و ارزیابی شمایل های موجود می توان عنوان نمود که هنرمندان مسلمان در خلق این شمایل نگاری ها همواره تلاش نموده اند تا ضمن اجتناب از نماد گرایی مستقیم ، با بهره مندی از تمهیدات تصویر گری نمادین در بطن آثار ، آنها را به عنوان آثاری با ویژگی های خاص نگار گری سنتی ، ملموس و باور پذیر جلوه دهند ( تصویر های شماره 8و6و5و4 ).
نتیجه گیری
بررسی و ارزیابی در روند شمایل نگاری آثار منتخب ، نشان از تاثیر مکاتب تصویر گری زمان در نمونه های مورد بحث را دارد . این آثار که نشانگر جلوه های هنر دینی در نگارگری به شمار می روند ، حکایت از ظهور و بروز این سنت در عصر قاجاریه داشته اند . پرداختن به مضامین شیعی و مذهبی از جمله مواردی است که به بهترین شکل پیوند عمیق هنر و مذهب را نشان می دهد . همچنین مطالعه این آثار نشانگر این مساله است که حاکمیت نسبتا طولانی شاهان قاجار و آرامش نسبی که پس از جنگهای هولناک ایران با ازبکان و ضعیف شدن دولت عثمانی که خود از دشمنان ایران شیعی محسوب می شد ، سبب شد تا ایرانیان با آزادی بیشتری بتوانند معتقدات شیعی خود را از طریق خلق اینگونه آثار به نمایش بگذارند.
آنچه بر این آثار حکمفرما ست ،ارتباط مخاطب با موضوع و محتوا ی شمایل ها بوده است . به نوعی هنرمند در خلق این آثار تلاش نموده تا مخاطب را متوجه جایگاه پر اهمیت شخصیت های دینی و ویژگی های معنوی آنها نماید .
سخنان پیامبر ، آیات الهی و اسامی اولیاء و پروردگار از جمله موضوعات کتیبه های آثار منتخب به شمار می روند . این کتیبه ها علاوه بر جنبه های تزئینی ، بیانگر جایگاه پر رنگ و حائز اهمیت خوشنویسی در هنر اسلامی هستند ، که جنبه های معنوی آنها را مضاعف نموده است این نوع کتیبه نگاری می تواند بیانگر تفاهم میان هنر و مذهب باشد ، که به نوعی در نبوغ هنرمندان ایرانی و آثارشان جلوه می یابد . در واقع آثار مورد بحث وضعیت مذهبی هنرمندان و حاکمان ایرانی زمان خود را آشکار می سازند.
حضور تذهیب به عنوان شاخص ترین تزئین در این آثار و نیز وجود نقش مایه های گیاهی در کنار خلق شمایل های شخصیت های مذهبی از موضوعات رایج این نمونه ها به شمار می روند که همگی دلالت بر ارتباط هنر ایرانی – اسلامی با مذهب شیعی دارد .
منابع و ماخذ فارسی
مقاله
1. افشاری ، مرتضی (1386 ) « خیالی نگاری ، پایه گذار شمایل نگاری به مفهوم امروزین » ، کتاب ماه هنر ، مرداد و شهریور ، صص 44-.38
2. افروغ ، محمد (1390) « مضامین و عناصر شیعی در هنر عصر صفوی با نگاهی به هنر قالی بافی ، نگارگری و فلز کاری » ، مجله ی مطالعات ایرانی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه شهید باهنر کرمان ، سال دهم ، شماره ی بیستم صص 52-25.
3. حسینی ، سید هاشم ، طاووسی ، محمود (1385) « تحول هنر کتیبه نگاری عصر صفوی با توجه به کتیبه های صفوی ِ مجموعه ی حرم مطهر امام رضا (ع) » کتاب ماه هنر . فروردین و اردیبهشت، صص 64 – 58 .
4. شایسته فر ، مهناز ،بهزادی ،مهران (1383) « بررسی نام مبارک حضرت علی (ع) بر روی هنر های کاربردی در دوره ی صفویه و قاجاریه در موزه ی ملی ایران » ،دوفصلنامه ی هنر اسلامی ، شماره ی 1 ، ص 137 .
5. عرفان ، محمد (1385) « شمایل نگاری در هنر تیموری و صفوی هنر شیعی » ، کتاب ماه هنر ، فروردین و اردیبهشت ، صص 44 – 40.
6. فراست ، مریم (1385) « همنواختی کتیبه و نقوش هندسی در بنا های اصفهان عصر صفوی » دوفصلنامه ی مطالعات هنر اسلامی ، سال سوم ، شماره ی پنجم ، پاییز و زمستان تهران.صص 44 – 25 .
7. قاضی زاده ، خشایار (1385) « ویژگی های شمایل حضرت ابولفضل العباس (ع) در آثار قهوه خانه ای » ، فصلنامه ی تحلیلی – پژوهشی نگره ، شماره ی 2و3 بهار و تابستان .، صص 65 – 53 .
8. قاضی زاده ، خشایار ، خزائی ، محمد (1384) « مقامات رنگ در هفت پیکر نظامی و تجلی آن در نمونه ای از آثار نگارگری » ، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی ، سال دوم ، شماره سوم ، پاییز –زمستان، صص 24 -7.
9. نصیری ، امیر (1389) « رویکرد شمایل نگاری و شمایل شناسی در مطالعات هنری » ، رشد آموزش هنر ، دوره ی هشتم ، شماره ی اول ، پاییز . صص 62 – 56 .
منابع و ماخذ غیر فارسی
Alpay وO¨ zdural(2000» , Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World , « Historia Mathematica 27, pp 171–201
Sheila, S. Blair and Jonathan M. Bloom (Mar., 2003), »The Mirage of Islamic Art: Reflections on the Study of an Unwieldy Field« Vol. 85, No. 1 pp. 152-184Published
Yahya Abdullahin, Mohamed Rashid Bin Embi,(2013)» Evolution of Islamic geometric patterns,« 2 number, Frontiers of Architectural Research p : 250 .
Shahzad Bashir (February 2006), Shah Ismail and Qizilbash : cannibalism in the religious history of early safavid Iran « chicago journals , vol 45 , no 3 , pp . 234-256 .
Ulrich, Marzolph , (2001) »Persian PopularLiterature in the Qajar Period« ,Nanzan University, Vol. 6.0, No. 2, pp. 215-236.
