قاسم زائری ؛ شمسی فاطمی
چکیده
هدف: این مقاله به دنبال بررسی نحوۀ پیدایی نقش «جارچی» و تحولات آن در ساختار روابط اجتماعی ایرانیان قبل از دورۀ جدید است.
روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ منابع دست اول تاریخی، اسناد موجود و بر پایۀ منابع کتابخانهای نگاشته شده و در آن، بر نگرش اجتماعی نسبت به تحولات نقش «جارچی» تاکید شده است.
یافتهها و نتایج: مقاله نشان میدهد که «جارچی»ها، در نظام روابط اجتماعی سنتی ایران، ابلاغکنندگان و در مواردی مجریان اوامر و دستورات حکومتی بودند. آنها عموماً فرمانهای مربوط به دو حیطۀ سیاسی- نظامی، و نیز شهر- بازار را به مخاطب عام و خاص ابلاغ میکردند. جایگاه آنها در تشکیلات درباری- نظامی برجسته بود و همواره از نزدیکان و ملازمان شاهان و حکّام محسوب میشدند. از نظر اجتماعی دارای اعتبار بوده و از حیث اقتصادی، گاهی به ثروت فراوانی دست پیدا میکردند. هرچند از نظر دیوانی، جارچیها تحت نظر جارچیباشیان، و در مرتبۀ بالاتر، زیر نظر ایشیک آقاسیباشی فعالیت میکردند، اما در درون خود، دارای دستهبندیهای مختلفی نظیر جارچیان مخصوص، جارچیان جزایریان، جارچیان بازار، جارچیان توپخانه و نظایر آن بودند. هر اقدامی برای بازسازماندهی تشکیلات اداری و سیاسی ایران در دورههای مختلف تاریخی، موجب تغییر شرح وظایف و جایگاه جارچیها میشد. به رغم برخی شباهتها بین شرح وظایف جارچیها و «تواچی»ها، گاهی نیز بین این دو تداخل وجود داشت. در دورۀ قاجار و پس از آن، در نتیجۀ ورود دستاوردها و فناوریهای جدید نظیر روزنامه یا پیدایی وسایل صوتی نظیر بلندگو، زمینه برای به حاشیه رفتنِ جارچیها و نهایت حذفِ آنها از ساختار روابط اجتماعی رسمی فراهم شد. امروزه تنها اشکال کژکارکردیِ نقش جارچی در قالب «جارزن» در حاشیۀ بازارها یا مراکز جابجایی مسافر وجود دارد.
گنجینه اسناد، دوره 24، شماره 3، پاییز 1393
