شهرام یوسفی فر
چکیده: روند نوگرایی علمی، اجتماعی، و فرهنگی در دورۀ قاجار با تاسیس مدارس ویژهای مانند دارالفنون و مجمعالصنایع همراه است. در مورد دارالفنون کم و بیش مطالب درخوری در دست است، اما در مورد مدرسۀ مجمعالصنایع، اطلاعات زیادی وجود ندارد. این مدرسه، در دورۀ میرزا تقیخان امیرکبیر و بر اساس الگوی کهن تولید خرده کالایی در بیوتات سلطنتی برپا شد تا مانند موسسهای پیشگام در راهاندازی برخی رشتههای جدید تولیدی و فناورانه، و یا احیا و ارتقای برخی رشتههای تولیدیِ از رونق افتاده در دورۀ ناصری عمل کند. این تجربه، در عرصۀ سیاستگذاری در حوزۀ فناوری، تجربهای منحصر بهفرد بود. در این مقاله، تاریخچه و روند تحولات این مدرسه مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد و از این رهگذر، موضوع تجربۀ مزبور به عنوان تداوم الگوی کهن تولید کارگاهی سلطنتی، در دورۀ قاجار، ارزیابی میشود.
پژوهش حاضر، درصدد پاسخ به سوالات زیر است:
1) مدرسۀ مجمعالصنایع تا چه اندازه متاثر از الگوی تشکیلات بیوتات و تا چه اندازه تجربهای نوین بود؟
2) علل تاسیس مدرسه چه بود؟
3) تاسیس مدرسۀ مجمعالصنایع چه تاثیر مشخصی در فضای فناورانه، هنری، و فرهنگی آن دوران داشت؟
تجربۀ مدرسۀ مجمعالصنایع را میتوان کوشش دربار قاجار برای بازسازی و نوسازی بخش تولید کالایی بیوتات دانست و تاسیس آن با هدف استقرار، بخشی نوین در تولید کالا و سازمان صنفی مربوط صورت گرفت تا از این رهگذر هزینههای دربار کاهش یافته و برخی پیشهها و صنایع نوین ترویج شوند. سکوت منابع در مورد مدرسه و عملکرد آن و افت و خیز و رکود در فعالیتهای مدرسه امکان تاثیرگذاری موثر آن در فضای تولید حرفهای و تحول نظام تولید شهری کشور را سلب کرده بود.
نتیجهگیری: نتیجه تحقیق نشان میدهد تجربه برپایی مجمعالصنایع ادغام گرایش تجربی پیشینی در سرمایهگذاری حکومت در عرصۀ تولید شهری و بهرهگیری از تجربیات نوین غرب در این زمینه بود. اگرچه روند برنامهریزی و سیاستگذاری حکومت در این زمینه نیز، مانند دیگر زمینهها، با مشکلات ساختاری و موانع مختلف رو به رو گردید و از به سرانجام رسیدن تحولی که خواست اولیه از بنیان آن بود، تحقق نیافت.
گنجینه اسناد، مقاله 3، دوره 21، شماره 3، پاییز 1390
